از دیرباز تحقیق و پژوهش از پایه‌های اساسی و بنیادین پیشرفت در جوامع بشری بوده است و همواره بشر با استفاده از خصیصۀ کنجکاوی که در ذات و نهاد خود به صورت بالقوه دارا بوده و می‌تواند به شکل بالفعل درآورد، به دنبال کشف روش‌ها و راه‌های گوناگون برای نیل به این هدف بوده است. کمااینکه هر انسانی با استفاده از ابزار قوی کنجکاوی و کنکاش در هر زمینه‌ای که تمایل داشته باشد، می‌تواند به شکل یک محقق وارد شده و اطلاعات کسب کند.
در تمامی علوم مختلف، از جمله علوم انسانی و همچنین روانشناسی و علوم تربیتی نیز، هر محقق یا دانشجویی می‌بایست با پایه‌های اصلی تحقیق و روش انجام آن آشنا شود تا بتواند بر اساس یک الگوی صحیح به پژوهش پرداخته و نتایج دقیق و قابل استناد به دست بیاورد. چرا که یافته‌های یک تحقیق در صورتی درست و دقیق هستند که طبق استانداردهای مشخص و تعریف شده، منتج شده باشند و روش انجام آن اصولی و علمی باشد.
تحقیق چیست؟
وقتی صحبت از تحقیق به میان می‌آید، اولین واژه‌ای که به ذهن خطور می‌کند، مطالعه است. ولی همواره کلمات و واژه‌هایی نظیر بررسی، پژوهش، رسیدگی و کنکاش کردن نیز مترادف این واژه بوده و همین معنا را دارند.
اگر بخواهیم تعریفی جامع از تحقیق ارائه بدهیم، عبارتست از جمع‌آوری، تفسیر و ارزیابی سیستماتیک داده‌ها به صورت برنامه‌ریزی شده. چنین پژوهشی، تحقیق علمی نامی‌ده می‌شود. البته باید در انجام آن روش جمع‌آوری داده‌ها و نحوۀ تفسیر و ارزیابی آن‌ها مشخص بوده و بر اساس روشهای استانداردی باشد که در هر شاخه و رشتۀ علمی معتبر و مرسوم است.
در شاخه‌هایی مانند روانشناسی و علوم تربیتی، پژوهش عبارت است از به کار بستن روشهای علمی در مطالعه و بررسی مسائل آموزشی و تربیتی. روشهای علمی دقیق و منظم بوده و برای روشن شدن فرضیه‌هایی که محقق در ذهن دارد و به دنبال اثبات یا نفی آن است، کاربرد داشته و در نهایت واقعیت یا حقیقتی را در مورد آن مسئله یا موضوع خاص که مورد بررسی قرار گرفته است، روشن می‌سازد.
روش تحقیق علمی چگونه است؟
در روش مطالعه و بررسی علمی که در بالا مطرح شد، می‌بایست محقق با مسئله و موضوع آن آشنا بوده و بداند که سؤالات و پرسش‌های مطرحه در مورد چه مسئله یا موضوع خاصی است. همچنین با مراجعه به سوابق تحقیقاتی که در آن زمینۀ خاص صورت گرفته است، از مطالعات گذشته و نتایج آن‌ها با خبر شده و بدین طریق چشم‌انداز بهتر و روشن‌تری برای انجام و جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها کسب کند.
بنابراین از اصلی‌ترین مقدمات روشهای تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی، آشنایی و آگاهی از سؤال یا مسئله و موضوع پژوهش و همچنین مطالعۀ سوابق و پیشینۀ مربوط به آن است. بعد از این آشنایی، حالا نوبت به تدوین فرضیه و طرح فرضیه است که بر اساس آن، روش جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل و تجزیۀ آن‌ها و در نهایت رسیدن به نتیجه فرا می‌رسد.
با دستیابی به یافته‌های منتج شده از داده‌های جمع‌آوری شده و تحلیل آن‌ها، صحت و سقم فرضیه مشخص می‌گردد. در نتیجه پژوهشگر یا محقق می‌تواند با گزینش جامعۀ آماری خود و انتخاب روش جمع‌آوری داده‌ها، اطلاعات به دست آمده را تحلیل و تجزیه کرده و نتیجه‌گیری نماید.
مراحل انجام تحقیق علمی
- انتخاب موضوع پژوهش
- بیان مسأله
- پیشینه‌ی پژوهش
- بیان هدف / فرضیه / سؤال‌های تحقیق
- مشخص کردن متغیرها
- تعیین ابزار یا ابزارهای جمع‌آوری داده
- مشخص کردن جامعۀ آماری
- انتخاب روش انجام
- جمع‌آوری داده‌ها
- تنظیم و دسته‌بندی داده‌ها
- تحلیل و تجزیه داده‌ها و نتیجه‌گیری
- تهیه گزارش تحقیق و طرح یافته‌ها و پیشنهادات برای پژوهش‌های آتی
- ذکر منابع
عوامل تأثیرگذار در تحقیق
در انجام یک پژوهش عوامل گوناگونی اثرگذار هستند که باید از سوی محقق یا پژوهشگر مورد توجه قرار بگیرند؛ چرا که درستی و یا نادرستی فرضیه و نتیجه‌ای که در نهایت از تحلیل داده‌ها به دست می‌آید، تحت تأثیر این عوامل است.
اصلی‌ترین این عوامل عبارتند از:
نمونه‌گیری صحیح: به طور معمول در انجام یک تحقیق امکان بررسی تمام افراد یک مجموعه که از جهت نمونه‌گیری مد نظر هستند وجود ندارد. لذا به دلیل صرفه‌جویی در وقت و منابع مالی و انسانی، معمولاً یک جامعۀ آماری که بوسیله روشهای خاص از بین آن مجموعه گزینش می‌شوند، انتخاب شده و در انجام پژوهش مورد استفاده قرار می‌گیرند. اما نکته در اینجاست که روش انتخاب و گزینش این جامعۀ آماری بسیار حائز اهمیت است، چرا که می‌بایست نمایندۀ آن مجموعۀ کل باشند.
کنترل دقیق: عامل مهم دیگر کنترل دقیق است که باید دقت ویژه‌ای به آن بشود. باید مانع وجود متغیرهای مزاحم و نامربوط و اخلال در انجام کار شد. تا جایی که ممکن است باید از متغیرهای یکسان استفاده کرد و چون در تحقیقات مربوط به علوم انسانی این احتمال ضعیف است، معمولاً از روش انتخاب تصادفی نمونه‌ها استفاده می‌شود. البته کنترل بیش از اندازه نیز نتیجۀ کار را غیرواقعی جلوه می‌دهد.
متغیرها چه چیزهایی هستند؟ انواع متغیرها
متغیرها ویژگی‌هایی هستند که در پژوهش می‌توان برای آن‌ها عدد یا ارزشی را جایگزین کرد و در داده‌ها جمع‌آوری شده تأثیرگذار هستند. در مقدمات روشهای تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی، متغیرها معمولاً بر اساس نقشی که در تحقیق دارند دسته‌بندی می‌شوند:
- متغیرهای وابسته: این متغیرها تحت تأثیر یک متغیر مستقل هستند و نقش آن‌ها به آن متغیر مستقل بستگی دارد. این گروه پاسخ و ملاک در نظر گرفته می‌شوند.
- متغیرهای مستقل: این متغیرها یک ویژگی از یک محیط اجتماعی و فیزیکی هستند که ممکن است از سوی محقق تغییر یابند و بر نتیجۀ به دست آمده تأثیرگذار باشند؛ در واقع عامل و محرک هستند.
مثال روشن این متغیرها در علوم تربیتی؛ نقش تشویق در یادگیری دانش‌آموزان است که تشویق متغیر مستقل و یادگیری متغیر وابسته است.
البته متغیرهای گسسته، پیوسته، کمی، کیفی، دو ارزشی، چند ارزشی، تعدیل‌کننده و مزاحم هم وجود دارند.
ویژگی‌های یک تحقیق
مقدمات روشهای تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی یک پژوهش دارای ویژگی‌های زیر است:
- هدف تحقیق که بر پاسخ به یک سؤال، یا کشف رابطه علت و معلولی بین متغیرهای مختلف در پژوهش استوار است.
- تأکید تحقیق بر مشاهده و آزمایش است.
- در انجام پژوهش از منابع دست اول استفاده می‌شود و هدف خاصی وجود دارد.
- لازمۀ انجام کار پژوهشی اشراف بر موضوع و مهارت در انجام آن است.
- تحقیق فرآیندی عینی و منطقی بوده و با هدف یافتن پاسخ سؤالات جدید انجام می‌شود.
- لازمۀ کار تحقیقی، صبر، شکیبایی، خلاقیت و نوآوری و شهامت است و کار یک محقق بعد از تهیه گزارش تحقیق پایان می‌یابد.
نتیجه گیری و جمع بندی
در آخر باید دانست که یک فرضیه در پژوهش هیچ وقت اثبات یا تکذیب نشده، بلکه در انتها پس از جمع‌آوری داده‌ها و تجزیه و تحلیل آن‌ها، تأیید یا رد می‌شود و در واقع فرضیه راه‌حلی پیشنهادی است که از سوی پژوهشگر برای حل مسئله (سؤال تحقیق) مطرح می‌گردد.