مقدمه
هر یک از علوم اسلامی موضوع و هدف خاصی دارد و برای تبیین مسئله خاصی در بستر‌های تاریخی، اجتماعی و... رشد کرده است و افکار گوناگونی در توسعه آن نقش داشته است. بنابراین هر کدام از علوم اسلامی نیازمند روش تحقیق مخصوص به خود است. در ادامه برخی از رایج‌ترین مدل‌های روش تحقیق در مطالعات اسلامی را معرفی می‌کنیم.
مدل روش تحقیق در مطالعات اسلامی
رایج‌ترین مدل‌های تحقیق در مطالعات اسلامی که به عنوان منابع و ابزاری برای رسیدن به نتیجه مورد استفاده قرار می‌گیرند، شامل موارد زیر است:
- روش عقلی
به این روش، روش برهانی یا روش استدلالی هم گفته می‌شود. علومی که برای تحقیق در آن‌ها از این روش استفاده می‌شود، علوم عقلی نامی‌ده می‌شوند. به عنوان مثالی از علوم عقلی می‌توان به علوم فلسفه، منطق یا ریاضیات اشاره کرد. این روش خود شامل چند روش جزئی‌تر می‌شود. مهم‌ترین نکته در روش عقلی این است که مسائل باید بر اساس استدلال عقلی و دلایل یقین آور مطالعه شوند.
- روش نقلی
برخی از علوم به نوعی از گذشتگان به ما رسید است و در واقع اصلی‌ترین منبع برای این علوم، گفته‌ها و نوشته‌های گذشتگان است. برای تحقیق در این موضوعات باید به اسناد تاریخی که ممکن است به صورت کتبی، اشاره‌ای و یا شفاهی باشند اعتماد کنیم. به عنوان مثالی از این نوع مطالعات می‌توان به مطالعه در ارتباط با تاریخ، احادیث، علوم قرآن یا اخلاق اسلامی و... اشاره کرد. هر کدام از این علوم نیازمند رعایت قواعد خاصی برای تحقیق است و تاثیر بسیار زیادی در تاریخ مطالعات اسلامی دارد.
- روش شهودی
در این روش مبنای تحقیق اعتقاد بر مبانی شناخت شهودی است که به این ترتیب باید از این شناخت برای تفسیر عالم هستی و شناخت خود و شناخت خداوند بهره گرفت. روش شهودی در بحث عرفان به عنوان روش اصلی در نظر گرفته می‌شود.
- روش ترکیبی
در روش ترکیبی، می‌توان مطالعات را با کمک گرفتن از دو یا سه مورد از روشهای ذکر شده انجام داد. این روش در صورتی که از قواعد عملی برخوردار باشد، می‌تواند محقق را به بهترین نتایج برساند. روش اجتهادی که یک نوع از روشهای ترکیبی است به عنوان یکی از کامل‌ترین مدل‌های روش تحقیق در مطالعات اسلامی شناخته می‌شود. یک نوع دریر از روش ترکیبی حکمت متعالیه است که در آن از ترکیب سه روش فوق استفاده می‌شود و با استفاده از این روش می‌توان نتایج رو به صورت منسجم‌تر و پیشرفته‌تر به دست آورد. در برخی از معارف ممکن است هر یک از سه روش ذکر شده برای تحقیق وجود داشته باشد اما نتوان از ترکیب آن‌ها که در واقع روش ترکیبی است، برای تحقیق بهره مند شد. به عنوان مثال هنگام تفسیر معارف قرآنی از هر سه روش ذکر شده بهره گرفته می‌شود اما به صورت جداگانه. در اصول فقهی عمدتا از روشهای عقلی و نقلی استفاده می‌شود.
- روش عقلایی
روش عقلایی از جمله کامل‌ترین روشهای تحقیق در معارف گوناگون است و از ویژگی‌های اصول فقهی است. به طور کلی از این روش اکثرا در ترکیب با روشهای دیگر استفاده می‌شود.
ملزومات تحقیق در مطالعات اسلامی
هر تحقیقی که انجام می‌گیرد باید به یک جمع بندی و نتیجه گیری منتهی شود. برخی از عالمان معتقدند نتایج باید به صورت تئوری جمع بندی شوند و برخی دیگر بر این باورند که نتایج عملی قابل استناد‌تر هستند. با وجود تمام اختلافات میان عالمان معارف، این موضوع که هر پژوهشی باید راهکاری ارائه دهد و نتیجه‌ای داشته باشد امری بدیهی است. بنابراین پژوهش‌های انجام شده باید کاربردی باشند و مورد استفاده قرار گیرند. از این رو در طی تحقیق باید به پرسشی پاسخ داده شود. مرجع تحقیق باید یک مسئله باشد. در واقع هر پرسش ممکن است یک سوال یا یک مسئله باشد.
در ادامه تفاوت مسئله و سوال را به تفصیل شرح می‌دهیم:
سوال به پرسش‌هایی اطلاق می‌شود که پاسخ آن را شخص نمی‌داند اما بسیاری از افراد پاسخ مربوط به پرسش را در مراکز علمی منتشر کرده‌اند و در صورتی که فرد به جستجوی پاسخ در مراجع علمی بپردازد می‌تواند به نتیجه دلخواه خود دست یابد. و یا ممکن است شخص دانش خلاصه‌ای در رابطه با پرسش داشته باشد اما به صورت کامل بر آن اشراف نداشته باشد. بنابراین وقتی با سوال مواجه می‌شویم می‌توانیم با مطالعه و استفاده از مراجع به پاسخ دست یابیم. اما وقتی با یک مسئله مواجه هستیم یافتن پاسخ نیاز به انجام تحقیق و پژوهش دارد و نمی‌توان پاسخ را در مراکز علمی جستجو کرد و به نتیجه رسید.
تفاوت دیگر این است که اگر در پاسخ به سوالی دانشمندان به یک باور مشترک برسند، به صورت یک دانش معلوم و مشخص در می‌آید و دیگر یک مجهول در نظر گرفته نمی‌شود.
در معارف فلسفی سه جهان تعریف می‌شود که شامل جهان واقعی، جهان ذهنی و جهان بین ذهنی یا بین الاذهان می‌شود. معارف و علوم در جهان بین ذهنی تشکیل می‌شوند به این ترتیب اگر جواب پرسشی در جهان بین الاذهان وجود داشته باشد اما شخص محقق آن را نداند این پرسش یک سوال است و بنابراین نمی‌تواند به عنوان مرجع تحقیق یا پژوهش در نظر گرفته شود. در واقع محقق در یک کار پژوهشی باید پاسخ مسئله را تولید کند و وارد جهان بین الاذهان کند. به عبارت ساده‌تر سوال‌ها نیازمند آموزش هستند در صورتی که مسائل، نیازمند پژوهش هستند.
مراحل روش تحقیق در مطالعات اسلامی
پس از انتخاب مسئله و روش تحقیق می‌توانیم متناسب با روش تحقیق، به انجام پژوهش بپردازیم. برخی از مراحل تحقیق شامل موارد زیر است:
- مرحله اول: استخراج نظریه از معارف دینی
علوم امروزی شامل داده‌ها، روش‌ها و نظریه‌ها می‌شوند که آن چه علم را توسعه می‌دهد نظریه‌ها هستند؛ بنابراین باید تلاش کنیم تا در علم مورد نظر نظریه تولید کنیم.
- مرحله دوم: تعریف مجدد مفاهیم
در هر علم مفاهیم بر اساس نظریه‌ها تعریف شده‌اند. بنابراین وقتی می‌خواهیم نظریه‌ای از معارف قرآن استخراج کنیم، باید مفاهیم مورد استفاده خود را بر اساس این نظریه مجددا تعریف کنیم.
- مرحله سوم: شناسایی وضعیت مطلوب مسئله درآیات و روایات و وضعیت واقعی موجود و مقایسه آن‌ها
همیشه میان وضعیت ایده آل و وضعیت واقعی، فاصله‌ای وجود دارد که محقق باید بتواند با ارائه راهکار‌هایی این فاصله را کاهش دهد.
- مرحله چهارم: ارائه راهکار
برای تغییر وضعیتی که وجود دارد و تبدیل آن به وضعیت ایده آل باید راهکار ارائه شود و در نهایت یک جمع بندی از پژوهش انجام شده استخراج گردد.