مقدمه
زمانی که شما در حین یک پژوهش به دنبال تدوین یک ابزار سنجش مانند پرسشنامه هستید، باید پیش از انجام سنجش خود به آنچه به عنوان اعتبار ابزار یا روایی و پایایی آن مشهور است، توجه داشته باشید. با شناخت انواع اعتبار در روش تحقیق می‌توانید نتیجه پژوهش خود را تا حد امکان بالا برده و بر اعتبار آن بیفزایید. به همین منظور در این مطلب به طور مختصر به تشریح انواع مختلف اعتبار و روشهای اعتبارسنجی در تدوین ابزارهای سنجشگر خواهیم پرداخت.
شناخت اعتبار روایی
روایی یا اعتبار یک آزمون، میزان سنخیّت آن آزمون را با اهداف آزمون مورد سنجش قرار می‌دهد. به عبارت دیگر روایی یک پرسشنامه را زمانی می‌توانیم مورد تایید قرار دهیم که از نظر مفهوم، ساختار و... هم‌راستای اهداف طرح پرسشنامه باشد. روایی یک پرسشنامه از طریق چند نوع روایی مختلف زیر مورد سنجش قرار می‌گیرد:
- روایی محتوا
در روایی معیار، مفهوم پرسش‌های یک پرسشنامه (یا اجزای سازنده یک سنجشگر دیگر) را مورد بررسی قرار می‌دهند تا ببینند از نظر مفهومی با اهداف طراحی پرسش، هم‌راستا است یا خیر.
- روایی صوری (ظاهری)
این نوع اعتبار به سنجش میزان ارتباط ظاهر سوالات با موضوع در حال بررسی می‌پردازد و می‌سنجد که آیا سوالات طرح شده در ظاهر به آنچه قرار است درباره آن پرسش شود، نزدیک است یا خیر.
- روایی معیار
روایی معیار یا روایی وابسته به ملاک، نوعی سنجشگر درباره صحت پاسخ‌های حاصل شده از جامعه هدف آزمون است. این روایی خود به دو دسته پیش‌بین و هم‌زمان تقسیم می‌شود که درباره مقایسه پاسخ‌های افراد شرکت کننده در پرسشنامه و رفتار آن‌ها به ترتیب در زمان آینده و حال، سنجش به عمل می‌آورد.
- روایی سازه
روایی سازه به دو دسته روایی همگرا و واگرا تقسیم می‌شود و هدف آن سنجش میزان مطابقت نتایج به‌دست آمده با تئوری‌های مطرح شده در پژوهش است. به عبارت دیگر روایی سازه قصد دارد بداند که آیا با پرسش‌های مطرح شده به همان تئوری‌های گفته شده می‌رسیم یا خیر. روایی همگرا دلالت بر زمانی دارد که دو موضوع مختلف که در تئوری به یک نتیجه مشابه ختم می‌شدند، در نتیجه سنجش موازی نیز به یکدیگر مرتبط گردند و روایی واگرا دلالت بر زمانی دارد که دو موضوع مختلفی که در تئوری نسبت به هم بی ارتباط معرفی شده‌اند، در نتایج پرسشنامه نیز بی ارتباط به هم استنتاج شوند.
- روایی درونی
اعتبار درونی به میزان اثرگذاری متغیرهای ناخواسته بر ساختار پرسشنامه ما و کنترل این موضوع بر نتایج حاصله می‌پردازد. زمانی که پاسخ‌های به‌دست آمده نسبت به تمامی متغیرهای مداخله‌گر مستقل بوده و دچار هیچ تاثیر خارجی نشده باشد، روایی درونی آزمون ما در حد اعلاء قرار دارد.
- روایی بیرونی
روایی بیرونی یک آزمون به میزان قابلیت تعمیم این آزمون به دیگر جوامع هدف دارد. یعنی اگر بتوان نتیجه به‌دست آمده از این پرسشنامه را در جامعه هدف مشابه دیگری مجدداً بدون تفاوت فاحش به‌دست آورد، روایی بیرونی آزمون ما در حد اعلاء قرار دارد.
شناخت پایایی (قابلیت اطمینان)
پایایی یا قابلیت اطمینان به یک آزمون به معنای میزان ثبات و قابلیت اتکا در نتایج به‌دست آمده از آزمون است. از آنجایی که نتایج یک پژوهش با استنتاج از آزمون‌های انجام گرفته در آن به‌دست می‌آید، بنابراین تا زمانی می‌توان به نتایج آن استناد کرد که پایایی آزمون‌های انجام گرفته در آن اجازه دهد. به عبارت بهتر هر چه ضریب پایایی یک آزمون بیشتر باشد، با اطمینان بیشتری می‌توان به نتایج پژوهش مربوطه استناد نمود. بنابراین در زمان طرح یک پرسشنامه یا آزمایش، باید با شناخت روشهای سنجش پایایی، آزمونی استاندارد با ضریب پایایی بالا طراحی کنیم.
ضریب پایایی یک آزمون معمولاً با یک عدد اعشاری بین 0 و 1 نشان داده می‌شود که هر چه این عدد به صفر نزدیک‌تر باشد، پایایی آزمون طراحی شده کمتر است. همچنین عدد 1 نشان‌دهنده کامل و بی نقص بودن آزمون طراحی شده است که بسیار به ندرت دیده می‌شود. ضریب پایایی یک آزمون به وسیله روشهای مختلف زیر سنجیده می‌شود:
- روش بازآزمون یا تکرار (Test-Retest)
در این روش یک آزمون را بدون تغییر اساسی در میان همان جامعه آماری و در دو بازه زمانی مختلف تکرار می‌کنند و با مقایسه نتایج، میزان پایایی آزمون را می‌سنجند.
- روش آزمون موازی (Equivalence)
در این روش از دو پرسشنامه همتا در قالب یک پرسشنامه برای یک گروه مورد سنجش استفاده می‌کنند و تشابه نتایج حاصل، نشان‌دهنده پایایی آزمون خواهد بود.
- روش تصنیف آزمون (Split-half)
در این روش که اغلب برای آزمون‌های دو گزینه‌ای (صحیح و غلط) استفاده می‌شود، آزمون طراحی شده به دو نیمه تقسیم شده و میزان همبستگی آن، پایایی آزمون را نشان خواهد داد.
- روش کودر-ریچارسون (Kuder-Richardson)
این شیوه نیز مربوط به پرسشنامه‌های دو گزینه‌ای تا چهار گزینه‌ای کیفی است که در آن، دو آزمون با پرسش‌هایی هم مفهوم گرفته شده و نسبت پاسخ‌های صحیح و غلط، ضریب پایایی آزمون را مشخص خواهد کرد.
- روش آلفای کرونباخ (Cronbach Alpha)
این روش در سال 1951 در دانشگاه استنفورد ابداع گردید و برای آزمون‌های غیر دو گزینه‌ای طراحی شده است. از این روش در سنجش اغلب آزمون‌های پژوهشی استفاده می‌شود؛ چرا که روشی قابل اتکا و معتبر است. این روش جهت سنجش پایایی درونی و مفهومی پرسشنامه مورد استفاده قرار می‌گیرد و نشان‌دهنده تناسب گروهی آیتم‌های مختلف یک آزمون است. این روش دارای یک فرمول مشخص برای سنجش هماهنگی درونی است که به آن «فرمول کرونباخ» گفته می‌شود و هرچه نتیجه به‌دست آمده بیشتر باشد، ضریب پایایی آزمون نیز بیشتر خواهد بود.
- تعیین پایایی با نرم افزار SPSS
این نرم افزار یکی از نرم افزارهای تحیلی آماری است که کار را برای سنجش ضریب پایایی آسان می‌کند و آزمون طراحی شده را بر اساس نوع آزمون با یکی از روشهای نام‌برده بالا، مورد سنجش قرار می‌دهد. این نرم افزار در واقع یک روش پایایی سنجی نیست و تنها با توجه به داده‌های دریافتی، کار سنجش ضریب پایایی را به شکلی سریع و دقیق برای شما انجام خواهد داد.
جمع بندی و نتیجه گیری
از آنجایی که استناد به یک پژوهش با میزان اعتبار آن پژوهش رابطه مستقیم دارد، داشتن اعتبار و پایایی قابل قبول آزمون‌های یک پژوهش، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. در این مطلب کوتاه تلاش کردیم تا به صورت مختصر انواع اعتبار در روش تحقیق را به شما معرفی کنیم تا به این وسیله بتوانید آزمون‌هایی معتبر طراحی کرده و با استناد به نتایج این آزمون‌ها، استنتاجی برای پژوهش خود، به‌دست آورید.