در طول تاریخ بشر، همواره هر موضوعی که مبهم بوده و جای تردید و سؤال داشته، زمینه‌ای برای بررسی و تحقیق فراهم می‌آورده است. همواره تحقیق راهی برای یافتن پاسخی برای ابهام موجود یا بررسی ارتباط بین دو یا چند عامل بوده است. به همین دلیل انجام تحقیق مستلزم جمع‌آوری اطلاعات و گردآوری نمونه‌ها، انجام آزمایشات یا بررسی‌های دقیق و تجزیه و تحلیل داده‌ها و اطلاعات است. برای انجام تحقیق، دو نوع روش تحقیق وجود دارد که روش تحقیق کیفی و روش تحقیق کمّی یا عددی هستند. در ادامه به بررسی انواع روش تحقیق کیفی خواهیم پرداخت.
انواع روش تحقیق کیفی
برای انجام هر تحقیقی، روش مشخص و معینی و تعریف‌شده‌ای در قالب استاندارد وجود دارد که انجام تحقیق بر اساس روش استاندارد، به تحقیق رسمیت بخشیده و پاسخ و نتیجه به دست آمده را قابل اعتنا و اطمینان می‌سازد. از طرفی دیگر برای انجام تحقیق نیاز به ابزارها و متدهای خاصی است که استفاده از آن‌ها به محقق در جمع‌آوری داده‌ها و نمونه‌گیری و بررسی و تجزیه و تحلیل آن‌ها و در نهایت استخراج نتیجه کمک می‌کند.
اما بیایید بیشتر به روش تحقیق کیفی بپردازیم. درست است که برای انجام تحقیق کمّی، با اعداد و ارقام سر و کار داریم و شاید این طور به نظر بیاید که اعداد و ارقام مطمئن‌تر بوده و داده‌هایی که بر اساس آن‌ها جمع‌آوری می‌شود قابل اعتناتر است، اما داده‌های مربوط به افکار، عقاید، نگرش‌ها، تجربیات و ارتباطات و اطلاعاتی که در قالب اعداد نمی‌گنجند و کمّی محسوب نمی‌شوند، از طریق ارقام قابل بررسی و گردآوری نیستند. به همین جهت، در بسیاری از موارد، و زمینه‌های خاص، همانند بررسی‌های علوم انسانی و هستی شناسانه یا پدیدارشناسانه و رشته‌های علوم اجتماعی از تحقیقات کیفی استفاده می‌شود.
در رشته‌هایی که زیرشاخه علوم اجتماعی قرار می‌گیرند، روشهای تحقیق کیفی به محقق کمک می‌کند تا پاسخ‌های کامل‌تر و عمیق‌تری از شرکت‌کنندگان در تحقیق به دست بیاورد. در ادامه 8 نوع انواع مدل‌ها روشهای تحقیق کیفی و تعریف هر کدام به عنوان روش تحقیق کیفی بیان می‌گردد:
- روش پدیدارشناسی
- مدل قوم‌شناسی
- روش داده‌بنیاد
- مدل مطالعه موردی
- مدل تاریخی
- مدل روایی
- روش اقدام‌پژوهی
- روش تحلیل گفتمان
- روش پدیدارشناسی
پدیدارشناسی به ما کمک می‌کند تا از تجربۀ دیگران بیاموزیم. به زبان ساده، پدیدارشناسی را می‌توان رویکردی برای تحقیق دانست که در پی توصیف ماهیت پدیده با کاوش آن از دیدگاه کسانی است که آن را تجربه کرده‌اند. هدف پدیدارشناسی توصیف معنای این تجربه است؛ هم از نظر این که چه چیز تجربه می‌شود و هم از نظر اینکه چگونه آن موضوع تجربه می‌شود. انواع مختلفی از پدیدارشناسی وجود دارد که هر یک ریشه در شیوه‌های متفاوتی از درک نوع و چگونگی تجربه انسان دارد. به عبارت دیگر، هر رویکرد پدیدارشناسی ریشه در مکتب فلسفی متفاوتی دارد.
برای انتخاب روش تحقیق پدیدارشناسی، محقق نیازمند تأمل در فلسفه‌ای است که از آن استقبال می‌کند. با توجه به اینکه فلسفه‌های گوناگونی وجود دارد که محقق می‌تواند بپذیرد، جای تعجب نیست که مجموعه وسیعی از سنت‌های پدیدارشناختی وجود داشته باشد که یک محقق می‌تواند از آن‌ها استفاده نماید. توصیف نحوه تجربه هر یک از شرکت‌کنندگان از یک رویداد خاص، هدف روش پدیدارشناسی تحقیق است. این روش از مصاحبه، مشاهده و نظرسنجی برای جمع‌آوری اطلاعات از افراد استفاده می‌کند.
- مدل قوم‌نگاری
قوم نگاری مطالعه تعاملات اجتماعی و گروه‌های فرهنگی است، خواه این گروه‌ها به عنوان جوامع، نهادها و سازمان‌ها معرفی شوند یا به عنوان تیم‌ها. اصطلاح قوم‌نگاری از کلمات یونانی ethnos (مردم) و graphei (نوشتن) گرفته شده است.
هدف اصلی قوم‌نگاری ارائه بینش غنی و جامع از دیدگاه‌ها و اقدامات و رفتار مردم و همچنین ماهیت محل سکونت آن‌ها است. وظیفه قوم‌نگاری یا مردم‌نگاری این است که فرهنگ، دیدگاه‌ها و عملکردهای مردم را در این محیط زندگی آن‌ها ثبت کند. در این روش هدف این است که «به شیوه‌ای که هر گروه از مردم جهان را می‌بینند، وارد شوید.»
قوم نگاری نوعی تحقیق کیفی است که مشاهدات، مصاحبه‌ها و داده‌های مستند را جمع آوری می‌کند تا گزارش‌های دقیق و جامعی از پدیده‌های مختلف اجتماعی ارائه دهد. قوم‌نگاری، گزارشی جامع از رفتارها، تعاملات و باورهای افراد و مردم در یک محیط اجتماعی ارائه می‌دهد.
- روش‌داده‌بنیاد
این روش سعی می‌کند توضیح دهد که چرا یک روند عملی به همان شیوه تکامل یافته است. به طور فزاینده‌ای، محققان از این روش به عنوان شیوه‌ای برای جمع آوری و به ویژه تجزیه و تحلیل داده‌ها استفاده می‌کنند. روش داده‌بنیاد اهمیت قابل توجهی دارد؛ زیرا اول اینکه دستورالعمل‌های صریح و متوالی برای انجام تحقیقات کیفی ارائه می‌دهد. دوم، استراتژی‌های خاصی را برای رسیدگی به مراحل تحلیلی تحقیق ارائه می‌دهد. سوم، جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل داده‌ها را ساده و یکپارچه می‌کند. چهارم، تجزیه و تحلیل مفهومی داده‌های کیفی را پیش می‌برد. و پنجم، انجام تحقیقات کیفی را به عنوان تحقیقات علمی، مشروعیت می‌بخشد.
- مدل مطالعه موردی
برخلاف روش داده‌بنیاد، مطالعه موردی، یک مورد، یک فرد، یک خانواده، یک نهاد، یک سازمان، یک تجارت و یا یک شهر خاص را مورد بررسی قرار می‌دهد. داده‌ها از منابع مختلف جمع‌آوری و دسته‌بندی شده و جزئیات برای رسیدن به یک نتیجه‌گیری بزرگ‌تر و اصلی، تجزیه و تحلیل می‌شوند.
- مدل تاریخی
روش مدل تاریخی، توصیف و بررسی رویدادهای گذشته برای درک بهتر زمان حال و پیش‌بینی اثرات احتمالی در آینده است. برای شناسایی رویدادهای گذشته نیاز به دانش تاریخی بوده و تکه تکه کردن تاریخ، به‌ویژه هنگامی که هیچ عضوی از آن دورۀ تاریخی خاص زنده نبوده و وجود ندارند، تخصص و اشراف کامل نیاز دارد؛ چراکه مردمی وجود ندارند که داستان خود را بیان کنند. این مدل نیز با استفاده از جمع‌آوری داده‌ها به شکل اسناد، مصاحبه با افراد و ثبت اطلاعات شفاهی انجام می‌شود.
- مدل روایی
محققان از مدل روایی، برای درک نحوه ساخت داستان و روایت توسط افراد شرکت‌کننده در تحقیق استفاده می‌کنند. این بدان معناست که در مدل روایی با دو لایه تفسیر متفاوت مواجهه هستیم؛ ابتدا روایتی که شرکت‌کنندگان در تحقیق از زندگی خود یا از موضوعی نقل می‌کنند و دوم تفسیر و برداشتی که محقق از آن روایت درک کرده و می‌سازد. روایات را می‌توان از مجلات، نامه‌ها، گفتگوها، زندگینامه‌ها، متن مصاحبه‌ها یا سایر انواع تحقیقات کیفی روایی به‌دست آورد.
- روش اقدام‌پژوهی یا پژوهش در عمل
اقدام‌پژوهی یک روش تحقیق کیفی است که نیاز به درک و توجه بیشتری دارد. در این روش از پرسشنامه کیفی آزادانه، عادلانه، بدون محدودیت در جهت بهبود زندگی استفاده می‌شود که متمایز از سایر روشهای کیفی است. با استفاده از اقدام‌پژوهی، ویژگی‌های کیفی احساسات، دیدگاه‌ها و الگوهای فرد بدون کنترل یا دستکاری از سوی محقق آشکار می‌شود. شرکت کننده در تصمیم گیری‌های آگاهانه در تمام جنبه‌های فرآیند تحقیق با هدف اصلی ایجاد تغییرات اجتماعی شرکت می‌کند و یک اقدام (اقدامات) خاص، هدف نهایی است.
- روش تحلیل گفتمان
تحلیل گفتمان یک روش تحقیق کیفی برای مطالعه زبان نوشتاری یا گفتاری در ارتباط با زمینۀ اجتماعی آن است. هدف آن درک نحوه استفاده از زبان در شرایط واقعی زندگی است. هنگام تجزیه و تحلیل گفتمان، ممکن است بر موارد زیر تمرکز کنید:
- اهداف و آثار انواع مختلف زبان
- قواعد و قراردادهای فرهنگی در ارتباطات
- نحوه انتقال ارزش‌ها، باورها و مفروضات
- نحوه ارتباط زبان با بافت اجتماعی، سیاسی و تاریخی آن
نتیجه گیری و جمع بندی
همانطور که گفتیم، تحقیق، روشی برای یافتن پاسخ به یک سؤال یا برطرف شدن ابهام و تردید در مورد یک موضوع خاص است. به عبارت دیگر محقق در ذهن خود برای سؤال ایجاد شده یک فرضیه دارد که با انجام تحقیق، یا فرضیه ثابت شده و تأیید می‌گردد یا رد می‌شود. روش تحقیقی کمّی، همانطور که از نام آن پیداست بر اساس آمار و ارقام بوده و در گذشته بیشتر مرسوم بوده است. اما روش تحقیق کیفی بر اساس داده‌ها و اطلاعات کیفی بوده و برخلاف روش تحقیق کمّی، اطلاعات و داده‌های آن صرفاً بر پایه اعداد و ارقام نیستند.