نوار مغز یا الکتروانسفالوگرافی (EEG) تستی بدون درد است که به خوبی ناهنجاری‌های موجود در امواج مغز یا فعالیت الکتریکی آن را مشخص می‌کند. با استفاده از این تست می‌توان به علت اصلی مشکلاتی مانند سکته مغزی، از دست دادن حافظه، سردرد، تشنج و غیره در بیماران پی برد. در این روش الکترودها را در سطح سر قرار می‌دهند و با تقویت و حدف نویز سیگنالهای ایجاد شده در مغز را چاپ می‌کنند و در پایان پزشک با مشاهده این سیگنال‌ها فعالیت مغز را آنالیز می‌کند. این روش برای زمانی که بیمار دچار حمله مغزی شده به پزشک کمک زیادی می‌کند تا بتواند علت ایجاد اختلال در فعالیت‌های الکتریکی مغز را کشف کند. توجه داشته باشید که تمام اختلالات مغزی بر روی امواج و الگوهای الکتریکی مغز تأثیرگذار هستند. برای گرفتن این تست از کلاهی مخصوص که به الکترود مجهز شده استفاده می‌کنند و آن را روی سر بیمار قرار می‌دهند تا فعالیت‌های الکتریکی مغز را شناسایی کند. تست EEG از بهترین و پرکاردبرترین روشهای تشخیص اختلالاتی مانند صرع می‌باشد. متخصصان در کنار روش‌هایی مانند ام آر آی و سی تی اسکن از روش الکتروانسفالوگرافی نیز بهره می‌برند. در این مقاله قصد داریم درباره نوار مغز، انواع و کاربردهای آن صحبت کنیم.
نوار مغز یا الکتروانسفالوگرافی چیست؟
به ثبت فعالیت‌های الکتریکی و امواج مغز نوار مغز یا الکتروانسفالوگرافی (Electroencephalography) گفته می‌شود. در این تکنیک الکترودهای سطحی با استفاده از تقویت و حذف نویز باعث بهبود یافتن سیگنال‌ها با می‌شوند و در پایان این سیگنالهای روی کاغذ چاپ می‌شوند. در واقع سیگنالهای چاپ شده روی کاغذ الکتروانسفالوگرام یا EEG نام دارند و توسط پزشک آنالیز می‌شوند. همان طور که در بخش مقدمه نیز اشاره کردیم پزشکان برای ارزیابی مشکلاتی مانند گیجی، تشنج، ضربه خوردن به سر، کاهش یافتن سطح هوشیاری فرد و غیره از این تکنیک استفاده می‌کنند. این مشکلات نشان دهنده وجود اختلال در عملکرد مغز هستند. برخی از بیماری‌های مغزی مانند نسیان یا فراموشی کارکرد روانی فرد را با مشکل مواجه می‌کنند و نوار مغز به تشخیص این بیماری‌ها نیز کمک می‌کند. برخی بیماری‌های کبدی و کلیوی نیز باعث بروز اختلال آنسفالوپاتی در مغز می‌شوند و این تست برای شناسایی این مشکل نیز کاربرد دارد. تأیید مرگ مغزی در بیماران را هم با کمک نوار مغز انجام می‌دهند. از دیگر کاربردهای این تست می‌توان به تشخیص بیماری‌هایی مانند آلزایمر یا زوال عقل، آسیب‌های مغزی، عفونت، مانند آنسفالیت و تومورهای مغز اشاره کرد.
آخرین باری که جدول حل کرده‌اید به خاطر بیاورید و یا به زمانی که در حال پیدا کردن آدرس یک مکان هستید، فکر کنید. در هر زمان که انسان می‌خوابد یا می‌شنود یا حس می‌کند، مغزش فعال است. مغز اطلاعات دریافتی را از محیط دریافت کرده و ذخیره می‌کند. در نهایت اطلاعات جدید را به همراه اطلاعات قبلی به تجربه‌ای انسجام یافته و باثبات تبدیل می‌کند. مغز انسان از میلیون‌ها سلول عصبی تشکیل شده و زنده است. مغز با فیلتر کردن و تمرکز بر روی یک موضوع باعث بهبود عملکرد تمام اندام‌های بدن می‌شود. نورون‌های موجود در مغز به وسیله سیناپس به یکدیگر اتصال پیدا کرده‌اند. در صورت تحریک شدن سیناپس‌ها یه ضربه یا پالس الکتریکی ایجاد می‌شود. با تحریک تمام سیناپس‌های مغزی جریان الکتریکی بسیار قوی ایجاد می‌شود که در تمام بافت‌ها و استخوان‌ها انتشار پیدا می‌کند. در تست نوار مغز فعالیت سیناپس‌های مغز که باعث ایجاد فعالیت الکتریکی شده، به ثبت می‌رسد. برای متصل شدن الکترودها به پوست سر از یک کلاه مخصوص استفاده می‌شود. این کلاه روی سر بیمار قرار می‌گیرد تا داده‌های دریافتی از یک مکان گرفته شود. به طور کلی این تکنیک ارزشمند کاربردهای زیادی در علم پزشکی دارد که در ادامه بیشتر در مورد این کاربردها توضیح خواهیم داد.
نحوه انجام تست EEG به چه صورت است؟
تست نوار مغز یا EEG توسط یک تکنسین باتجربه انجام می‌شود. تکنسین کلاه الکترودی را که از 16 الی 25 دیسک فلزی مسطح تشکیل شده، روی سر بیمار قرار می‌دهد تا به وسیله این کلاه بتواند به اندازه‌گیری فعالیت‌های الکتریکی مغز بپردازد. انجام این تست به هیچ عنوان تهاجمی یا دردناک نیست و هیچ ضرری برای فرد ندارد. تاکنون هیچ گزارشی مبنی بر آثار جانبی نواری مغزی وجود ندارد. مدت زمان مورد نیاز برای انجام این نوع تست بیست الی چهل دقیقه است. با احتساب زمان انجام تست در کنار مراحل آماده سازی در کل یک الی یک و نیم ساعت برای دریافت تست EEG صرف می‌شود. در هنگام گذاشتن کلاه الکترودی روی سر، بیمار می‌تواند در حالت نشسته یا دراز کشیده باشد.
تکنسین در اولین مرحله از این تست سر بیمار را اندازه‌گیری می‌کند و با استفاده از یک مداد مومی محل قرار گرفتن الکترودها را نشانه‌گذاری می‌کند. در مرحله بعدی بین الکترودهای روی کلاه و جمجمه را با ماده ژل هادی می‌پوشاند. این ماده ژلی کمک می‌کند که سیگنالهای مغز با قدرت بیشتری به وسیله الکترودهای روی کلاه جذب شوند. از شروع تست تا پایان آن محیط اتاق را تاریک و بی‌صدا نگه می‌دارند. تکنسین نیز از فرد در خواست می‌کند که کارهایی مانند کشیدن نفس عمیق یا نگاه به نور چشمک زن را انجام ندهد، زیرا این رفتارها در اتاق تست انجام ندهد، زیرا ممکن است باعث غیر عادی شدن سیگنالهای الکتریکی شود. در بعضی از مواقع تست نوار مغز به شکل ویدئوی ضبط می‌شود تا پزشک به مقایسه سیگنالهای الکتریکی بپردازد. پس از اتمام کار تکنسین کلاه را از روی سر بیمار بر می‌دارد و به او اجازه می‌دهد که اتاق تست را کند. لازم به ذکر است که بدانید پاک کردن ژل هادی از روی موها کار بسیار راحتی است.
قبل از انجام تست نوار مغز باید به چه نکاتی توجه کرد؟
قبل از انجام هر تستی از جمله تست EEG یا الکتروانسفالوگرافی باید به چند نکته بسیار مهم توجه داشته باشید. یک روز قبل از انجام تست از خوردن مواد خوراکی کافئین‌دار مانند شکلات، قهوه، چای، نوشابه و غیره خودداری کنید. زیرا کافئین روی کیفیت و نتیجه تست تاثیرگذار است. نکته دیگر این است که حتماً باید یک لیست از مکمل‌ها یا داروهایی که در حال مصرف آن هستید تهیه کرده و به پزشک معالج خود نشان بدهید تا در صورت نیاز پزشک به شما بگوید که کدام یک از داروها را قبل از انجام تست EEG مصرف نکنید. فراموش نکنید که شب قبل از تست سر و موهای خود را مورد شستشو قرار دهید اما به هیچ وجه از ژل، ماسک مو، اسپری، نرم‌کننده، آبرسان‌های مختلف و غیره را به موهای خود نزنید. زیرا استفاده از محصولات بهداشتی مخصوص نرم شدن موها اجازه نمی‌دهد که کلاه الکترودی مخصوص آزمایش نوار مغز روی سر ثابت بماند. گاهی اوقات در حین انجام تست EEG فرد باید خوابیده باشد. برای این که در این فاصله بیدار نشوید، حتماً روز قبل کمتر بخوابید. از آنجایی که بیمار در طول انجام تست الکتروانسفالوگرافی در حالت خوابیده یا نشسته خواهد بود، توصیه می‌کنیم که برای بیمار لباس راحت پوشانده شود. اگر لباس دارای زیپ یا دکمه بود، ترجیحا آن‌ها را باز کنید. استفاده از طلا و جواهر برای انجام آزمایش EEG هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند اما با توجه به این که کلاه را روی ناحیه سر بیمار قرار می‌دهند، بهتر است که از انداختن گوشوار‌ه‌های بلند در گوش خودداری کنید. بر خلاف آزمایش خون که باید در حالت ناشتا انجام شود، در این آزمایش بیمار نباید ناشتا باشد زیرا افت قند خون روی نتیجه EEG تأثیر خواهد گذاشت.
انواع نوار مغز شامل چه مواردی می‌باشد؟
نوارهای مغزی که از بیماران گرفته می‌شود انواع مختلفی دارند و هر یک از آن‌ها برای موردهای خاصی کاربرد دارند. به طور کلی انواع نوار الکتروانسفالوگرافی به پنج دسته شامل نوارهای مغز معمولی، طولانی، در حالت خواب، ویدئویی، نوار مغز در خانه (نوار مغز پرتابل) تقسیم می‌شود که در این بخش درباره هر یک از آن‌ها توضیحات مختصری ارائه خواهیم داد.
- نوار مغز معمولی یا روتین
مدت زمان انجام نوار مغز معمولی یا روتین (Routine EEG) تقریباً بیست الی چهل دقیقه به طول می‌انجامد. تکنسین در هنگام انجام تست روتین از بیمار می‌خواهد که به آرامی بنشیند و چشمانش را هر چند لحظه یکبار باز و بسته نماید. همچنین از بعضی از بیماران درخواست می‌کند که چند نفس عمیق بکشند. در پایان تست نیز یک نور چشمک‌زن و درخشان کنار بیمار می‌گذارند تا اثر آن نور را بر روی فعالیت‌های مغز بسنجند.
- نوار مغز طولانی
مدت زمان انجام نوار مغز طولانی یا پایشی (Prolonged EEG) تقریباً یک ساعت و پانزده دقیقه طول می‌کشد. اما گاهی از اوقات نیز حتی ممکن است یک یا چند روز طول بکشد. پزشک در این نوع نوار مغز نسبت به نوع روتین اطلاعات بیشتری به دست خواهد آورد. این تست برای مدیریت و تشخیص اختلالات تشنج و هوشیاری کاربرد دارد.
- نوار مغز در حالت خواب آلودگی
همان طور که از نامش پیداست در نوار مغز در حالت خواب (Sleep EEG) تکنسین وقتی که بیمار خوابیده است، شروع به ثبت سیگنال‌ها می‌کند. وقتی که تست روتین EEG نتواند اطلاعات مورد نیاز پزشک را تامین نکند و یا برای تشخیص علت ناهنجاری‌ها و مشکلات خواب از این نوع تست استفاده می‌شود. قبل از انجام این آزمایش پزشک از بیمار درخواست می‌کند که شب قبل به هیچ وجه نخوابد تا در حین انجام تست به خوبی به خواب عمیق برود.
- نوار مغز ویدئویی یا تله متری
در نوار مغز تله متری یا ویدئویی (Video EEG) در حین انجام تست، تکنسین از بیمار فیلم می‌گیرد. با استفاده از فیلم اطلاعات جامع‌تر و کامل‌تری از مغز بیمار دریافت می‌شود. برای انجام این تست بیمار باید چند روز مداوم دررکلینیک بماند. برای ضبط سیگنالهای مغز آن را به شکل وایرلس به یک دستگاه کامپیوتر متصل می‌کنند. ضبط فیلم به وسیله کامپیوتر به عهده کارمندانی است که برای تهیه و آماده‌سازی فیلم مغز آموزش دیده‌اند.
نوار مغز در خانه یا نوار مغز قابل حمل
برای انجام این نوع نوار مغز به یک تا سه روز وقت نیاز است. در نوار مغز در خانه الکترودها به وسیله یک دستگاه کوچک به نام دستگاه نوار مغز پرتابل یا نوار مغز قابل حمل به سر بیمار وصل می‌شود. برای تست نوار مغز در خانه لازم نیست که بیمار در یک مکان به صورت ثابت قرار گیرد بلکه به راحتی می‌تواند با دستگاه نوار مغز پرتابل که به او متصل شده، به فعالیت‌های روزمره خود بپردازد. فقط باید مراقبت باشد که دستگاه نوار مغز پرتابل به هیچ وجه مرطوب یا خیس نشود. زمانی که بیمار دچار حملات مغزی یا تشنج می‌شود، یکی از اعضای خانواده بیمار دکمه دستگاه را فشار می‌دهد تا دستگاه نوار مغز قابل حمل فعالیت‌های مغز را در آن زمان برای پزشک ضبط کند. نوار مغز در خانه بیشتر برای افراد مسن یا کسانی که در حالت کما هستند و یا برای کودکانی که به دلیل بیزاری از جو بیمارستان در خانه بستری شده‌اند، مناسب است.
درباره کاربردهای پزشکی و تحقیقاتی نوار مغز چه می‌دانید؟
- کمک به تشخیص بیماری صرع
یکی از کاربردهای مهم نوار مغز در پزشکی این است که به تشخیص بیماری صرع کمک می‌کند. این تکنیک پرکاربرد با ثبت فعالیت‌های مغز در لحظه به تشخیص مشکلات عصبی خاص مانند صرع بسیار مفید است و پزشکان از آن برای ارزیابی بیماران مشکوک اختلالات تشنجی و صرع استفاده می‌کنند. برای انجام تست تشخیص صرع معمولاً به بیمار چراغ‌های چشمک زن نشان داده می‌شود. این تست برای نظارت بین دوره‌ای تشنج بیماران و کنترل آن‌ها نیز کاربرد دارد.
- کمک به تشخیص اختلالات خواب
یکی دیگر از کاربردهای مهم الکتروانسفالوگرافی در پزشکی تشخیص اختلالات خواب یا نارکولپسی می‌باشد. در مراحل مختلف خواب امواج مغز انسان الگوهای متفاوتی را نشان می‌دهد. امواج دلتا عمیق‌ترین قسمت خواب را نشان می‌دهند. پزشک با بررسی این امواج در نوار مغز به راحتی می‌تواند اختلالات مربوط به کیفیت خواب بیمار را تعیین کند.
- کمک به تشخیص ADHD یا نقص توجه و بیش‌فعالی بزرگسالان
پزشکان برای تشخیص اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی بزرگسالان معمولاً از روش مصاحبه بالینی استفاده می‌کنند و با بررسی نوار مغز فرآیند تشخیص این اختلال تکمیل خواهد شد. توجه داشته باشید که این تست هرگز به تنهایی برای تشخیص اختلال ADHD مناسب نیست و به ارزیابی‌‌های کامل‌تر و جامع‌تری نیاز دارد. تست EEG در آینده‌ای نه چندان دور برای تشخیص بیماری‌هایی مانند آلزایمر، افسردگی و اسکیزوفرنی نیز مفید خواهد بود، ولی در حال حاضر در مرحله آزمایشگاهی قرار داد. اما به نظر می‌رسد که به وسیله امواج ثبت شده در نوار مغز می‌توان به حالت‌های روحی افراد نیز پی برد.
- کمک به تشخیص ضایعات مغزی
برای افرادی که در اثر سکته مغزی یا تومور مغزی به ضایعات مغزی مبتلا شده‌اند، می‌توان از نوار مغز استفاده کرد. امواج مغز با توجه به اندازه تومور و همچنین محل ایجاد ضایعه مغزی کندتر خواهند شد. بنابراین می‌توان فهمید که در کدام بخش مغز ضایعه وجود دارد.
- کمک به تأیید مرگ مغزی و پیدا کردن سطح بیهوشی
از نوار مغز یا EEG برای تأیید مرگ مغزی در افرادی که به دلایل مختلف از جمله تصادف دچار مرگ مغزی شده‌اند نیز استفاده می‌شود. در واقع با این تست میزان سطح هوشیاری افرادی که در حالت اغما هستند، مشخص خواهد شد. به طور کلی پزشکان برای تشخیص یا درمان اختلالاتی مانند سکته مغزی، التهاب مغز، آسیب‌های مغزی ناشی از ضربه، اختلال عملکرد مغز یا آنسفالوپاتی نیز از این روش استفاده می‌کنند.
تست الکتروانسفالوگرافی فقط کاربردهای پزشکی ندارد بلکه دارای ارزش‌های تحقیقاتی نیز هست. تقریباً نزدیک به صد سال از کاربرد تکنولوژی EEG در کشف و بررسی عملکردهای مغز در حوزه‌های مختلف از جمله حوزه علوم اعصاب و روانشناسی می‌گذرد. به عنوان مثال روانشناسان شناختی از این تکنیک مفید برای شناخت توجه، زبان، احساس، یادگیری و غیره استفاده می‌کنند. روانشناسان اجتماعی نیز از نتایج به دست آمده از تست EEG به منظور تقویت شناخت اجتماعی و تحلیل کردن رفتارهای گروهی استفاده می‌کنند. از نظر محققان نوار مغز فقط در تشخیص اختلالات و بیماری‌ها کاربرد ندارد بلکه می‌تواند به درمان بیماری‌ها و برگشت عملکردهای از دست رفته در بیماران عصبی و مبتلا به فلج نیز کمک کند و با ارتباط بین مغز و کامپیوتر یا BCI می‌توان سیگنالهای الکتریکی که از مغز دریافت می‌شود، تبدیل به عمل کند. در واقع نوارهای مغزی ایجاد شده در رابط مغز و کامپیوتر باعث ایجاد ارتباط مستقیم بین مغز و دستگاه‌هایی مانند بازوی رباتیکی می‌شوند و عملکردهای جدید را به افراد از کار افتاده هدیه می‌دهند.
آیا نوار مغز برای کودکان و زنان باردار مضر است؟
یکی از مهم‌ترین کاربردهای آزمایش الکتروانسفالوگرافی یا EEG کمک به تشخیص بیماری صرع در کودکان است. البته برخی از پزشکان برای تشخیص بیماری‌های دیگر نیز ممکن است از این آزمایش استفاده کنند. بعضی از والدین به دلیل عدم آشنایی کافی با نوار مغز نگران هستند که مشکلی برای فرزند آن‌ها به وجود آید. در صورتی که این آزمایش به عنوان یک سیستم گیرنده امواج هیچ خطری برای کودکان ندارد. فقط توجه داشته باشید که برای کسب نتیجه بهتر از کودک خود بخواهید که با حفظ آرامش با تکنسین همکاری کند. در صورت عدم همکاری و پرتحرکی کودک داروی خواب آور راهکار خوبی خواهد بود. اگر کودک در حال مصرف داروهای ضد تشنج بود حتماً با پزشک معالج صحبت کنید و هیچ وقت بدون مشورت با پزشک اقدام به قطع دارو نکنید. انجام تست EEG در دوران بارداری نیز هیچ خطری برای جنین و مادر به وجود نمی‌آورد. زیرا در این روش غیرتهاجمی از هیچ گونه اشعه‌ای استفاده نمی‌شود. البته بهتر است زنان باردار قبل از شروع تست الکتروانسفالوگرافی تکنسین را در جریان بارداری خود قرار دهند.
تفسیر نتایج آزمایش نوار مغز به عهده چه کسی است؟
تنها کسی که برای تفسیر نتایج آزمایش نوار مغز صلاحیت دارد، پزشک متخصص مغز و اعصاب می‌باشد. پزشک متخصص مغز و اعصاب می‌تواند تمام اختلالات مربوط به سیستم عصبی بدن بیماران خود را تشخیص دهد و با اختصاص یک روز مشخص درباره نتایج و تفسیر نوار مغز بیمار با او صحبت می‌کند. نتایج تست نوار مغز به دو دسته امواج طبیعی و امواج غیر طبیعی تقسیم می‌شود. در نتایج طبیعی نوار مغز فعالیت‌های الکتریکی این بخش مهم بدن در آزمایش مشاهده می‌شود. محدوده فرکانس برای سطوح هوشیاری مانند خواب و بیداری یک مقدار طبیعی را نشان می‌دهد. به عنوان مثال امواج مغزی در زمان بیداری فرد با سرعت بیشتری در حال حرکت هستند، در حالی که سرعت این امواج در زمان خواب کاهش می‌یابد. در نتایج طبیعی آزمایش EEG، امواج یا فرکانس الگو طبیعی و بدون مشکل هستند. این موضوع نشان می‌دهد که هیچ گونه اختلال عصبی در مغز فرد وجود ندارد. اما در صورتی که امواج ثبت شده مغز طبیعی نباشند، نشان دهنده وجود اختلالاتی مانند صرع، تشنج، اختلال خواب، تورم مغزی یا آنسفالیت، وجود تومور مغزی، هموراژی یا خونریزی غیر طبیعی در مغز، انسداد جریان خون و مرگ بافتی، میگرن ( تزریق بوتاکس میگرن )، آسیب سرپ و همچنین مصرف دارو یا الکل خواهد بود. متخصص مغز و اعصاب بعد از تفسیر نتایج به دست آمده از تست EEG یک درمان مناسب به بیمار ارائه خواهد داد و از او می‌خواهد که به یک پزشک متخصص مراجعه کند.
آیا انجام آزمایش الکتروانسفالوگرافی یا EEG خطر هم دارد؟
سال‌هاست که پزشکان مغز و اعصاب از بیماران آزمایش EEG می‌گیرند و این آزمایش به عنوان یکی از ایمن‌ترین و بی‌خطرترین آزمایش‌ها شناخته شده است، زیرا الکترودهای متصل شده به سر بیمار فقط به ثبت فعالیت‌های الکتریکی مغز می‌پردازند و هیچ نوع درد یا احساس ناخوشایندی برای او به وجود نمی‌آورند. بیمار در طول مدت انجام این آزمایش راحت و آسوده است و هیچ خطری مانند برق گرفتگی یا شوک الکتریکی او را تهدید نخواهد کرد. فقط در مواردی بسیار نادر ممکن است بیماران مبتلا به اختلالات تشنجی به خاطر تاباندن نورهای درخشان و چشمک زن به چشم‌هایشان دچار تشنج شوند. پزشک در این مواقع بلافاصله با درمان بیمار به بهبود او کمک می‌کند و جای نگرانی وجود ندارد.
انجام نوار مغز یا الکتروانسفالوگرافی در کلینیک سردرد
در این مقاله تمام اطلاعات لازم درباره تست EEG و انواع نوار مغز مانند نوار مغز در خانه با استفاده از دستگاه نوار مغز قابل حمل یا نوار مغز پرتابل و غیره را در اختیار شما قرار دادیم. این تست یکی از رایج‌ترین تست‌هایی است که توسط پزشکان متخصص مغز و اعصاب برای تشخیص اختلالات مغزی درخواست می‌شود. برای انجام تست نوار مغز با هزینه‌ای بسیار مناسب می‌توانید به کلینیک تخصصی سردرد تهران با آدرس اینترنتی http://headacheclinic.ir مراجعه کنید. در این کلینیک انجام تست EEG با کیفیت بسیار بالا و هزینه‌ی نسبتا پایین‌تر از مراکز دیگر انجام می‌شود. هدف اصلی از راه‌اندازی کلینیک سردرد ارائه خدمات نوین با استفاده از به‌روزترین و بهترین تجهیزات پزشکی به مراجعین می‌باشد. برای پرسیدن سوال‌های خود در رابطه با تست الکتروانسفالوگرافی می‌توانید به بخش سوال و جواب ما در سایت کلینیک سردرد مراجعه کنید.