در دنیای امروز که علم و فناوری‌های گوناگون به نهایت حد پیشرفت خود رسیده است، برای اکثر امور مختلف اعم از دانشگاهی، تحقیقاتی و مواردی از این دست، تحقیقات گسترده‌ای انجام می‌شود. شایان توجه است از آنجایی که علوم مختلف، از گستردگی، پیچیدگی و شاخه‌های مختلفی تشکیل شده‌اند، جهت بررسی و شناخت آن‌ها و دسترسی به یک نتیجه مطلوب و یا گزارش جامع و مستند که از دقت و صحت بالایی هم برخوردار باشد، می‌باید تا از شیوه‌های گوناگونی در تحقیقات استفاده کرد. اینجا است که روش تحقیق علمی، نقش پر رنگی داشته و کاربردهای فراوان آن در حوزه‌های مختلف، به موضوعی مهم و انکارناپذیر تبدیل می‌شود. به همین دلیل، قصد داریم تا بدانیم روش علمی تحقیق چیست و ضمن تعریف روش تحقیق علمی، با جزئیات مربوط به آن بیشتر آشنا شویم.
روش علمی تحقیق چیست؟
در تعریف روش تحقیق علمی، موارد و تعاریف متعددی از شیوه‌ها و گزینه‌ها وجود دارد. این موارد، به طور کلی جهت بررسی و شناخت پدیده‌های گوناگون، دسترسی به علم و دانش مدرن و جدید و یا ترکیب، بازسازی و به کارگیری مجدد دانش‌های گذشته، کاربرد خواهد داشت.
بنابراین، باید توجه داشت که در یک روش علمی تحقیق و تحقیقات و پژوهشی که بر اساس آن صورت می‌گیرد، داده‌ها می‌باید از ویژگی‌های متعددی برخوردار باشند که از جمله آن‌ها می‌توان به داده‌های مشاهده پذیر و تجربی اشاره نمود که قابلیت اندازه گیری هم خواهند داشت. ضمن اینکه، می‌باید تا از یک سری از موارد پایه واضح و البته استدلالی هم پیروی کنند.
لذا، در رابطه با هر آنچه که به پروسه‌ها و گزینه‌های روش تحقیق علمی مربوط می‌شود، کلیه داده‌ها و اطلاعات به شیوه انجام آزمایش‌های مختلف و یا مورد مشاهده، جمع آوری خواهند شد. این داده‌ها، سپس دستخوش ویرایش، تدوین و در نهایت فرمول بندی قرار گرفته و در این مرحله نیز، امکان سنجش آن‌ها با فرضیه‌های رایج وجود خواهد داشت. به عبارتی، می‌توان گفت که در روش علمی تحقیق، دانشمندان برای اینکه یک پدیده، ابتدا تعدادی از فرضیه‌ها را مطرح نموده و سپس در مرحله بعد، این موارد را با انجام انواع و اقسام شیوه‌های پژوهش تجربی، می‌آزمایند.
مراحل روش علمی تحقیق
در روش علمی تحقیق، اطلاعات صحیح و منظم، جمع آوری شده و سپس با توجه به اصول منطقی و عاقلانه، این موارد مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرند. هدف از انجام چنین پروسه‌هایی، دانستن و کشف حقایق در رابطه با هر داستان و موضوع است. بدین صورت که موارد تشکیل دهنده و رابطه‌های بین آن‌ها، بررسی و کنترل خواهد شد. در این خصوص، همبستگی و ارتباط بین پروسه‌ها و مراحل تحقیق و ارائه ناکارآمدی‌ها، به صورت کاملاً واضح بیان خواهند شد.
اما در ادامه به مراحل روش تحقیق علمی خواهیم پرداخت که از چندین پروسه به صورت ذیل تشکیل شده است:
- طرح مسئله
- ساختن و تنظیم یک فرضیه
- گردآوری اطلاعات مورد نیاز
- سازماندهی و طبقه بندی کردن اطلاعات کسب شده
- انجام مطالعات در خصوص اطلاعات کسب شده و بررسی آن‌ها جهت تشخیص روابط بین علت و معلول
- ایجاد و تعیین اعتبار مورد نظر و نقد فرضیه
- گزارش و نتیجه گیری
توضیحی در خصوص مراحل روش علمی تحقیق
در ابتدای انجام روش تحقیق علمی، این شخص دانشمند یا محقق است که با دیده شک و تردید به مسائل موجود نگریسته و برای همین است که به دنبال مسئله می‌گردد. سپس و در مرحله بعدی، پژوهشگر، فرضیاتی را بررسی کرده و در این رابطه موارد مختلفی را نیز در نظر خواهد گرفت.
شایان توجه است که در این بخش، فرضیات مربوطه می‌توانند اشتباه و غلط بوده و با اصول واقعیت تفاوت زیادی داشته باشند. به همین دلیل است که در مرحله جمع آوری اطلاعات صحیح و انجام مقایسه با فرضیه‌های مطرح شده، مواردی که با موضوع مربوطه منافات و تضاد دارند، حذف خواهند شد و در ادامه فرضیات قوی‌تری مورد بررسی قرار می‌گیرند.
اما مرحله مهم بعدی روش تحقیق علمی، طبقه بندی کردن اطلاعات، فرضیات و هر گزینه‌ای است که قبلاً جمع‌آوری شده و مورد تائید قرار گرفته است. هدف از طبقه بندی اطلاعات، گزارشات و نظم بخشیدن به داده‌های کسب شده، این است که فرضیات ضعیف و نه چندان مهم حذف شده و به همین صورت، فرضیات قوی‌تر باقی بمانند. شایان توجه است که این فرضیات قوی که بر اساس منابع و اطلاعات معتبر هستند، دستخوش پروسه بررسی و تجزیه و تحلیل قرار خواهند گرفت.
در ادامه توضیحات مربوط به تعریف روش علمی تحقیق و شرح مراحل مختلف آن، به بررسی اطلاعات کسب شده و جستجو و تعیین روابط علت و معلول می‌رسیم. در این بخش، دانشمند یا پژوهشگر با استفاده از شیوه‌های مربوطه بررسی می‌کند تا بداند که کدام یک از موضوعات علل و چه مواردی معلول هستند.
پروسه بعدی روش تحقیق علمی، نقد فرضیه و انتخاب بهترین گزینه یا گزینه‌ها خواهد بود. در نهایت نیز، نتیجه گیری و تهیه گزارش انجام خواهد شد که آخرین مرحله روش علمی تحقیق محسوب می‌شود. شایان توجه است که تمامی روشهای تحقیق علمی، باید از نتیجه گیری نهایی برخوردار باشند.
نکاتی در خصوص انتخاب روش تحقیق علمی
برای جمع آوری داده‌ها و اطلاعات نیز، پژوهشگر می‌تواند بر حسب نوع روش تحقیق و پروسه انجام کار آن، روشهای ذیل را در نظر گرفته و بنابر نیاز خود، یکی از آن‌ها را انتخاب نماید:
- مشاهدات دریافتی از شرکت کنندگان در تحقیق
- انجام پروسه نظرسنجی
- به‌کارگیری شیوه مصاحبه
- سود بردن از گروه‌های متمرکز
- استفاده از آزمایش‌های تجربی
- کاربرد تجزیه و تحلیل‌های ثانویه و انجام مطالعات منابع اطلاعاتی
- استفاده از شیوه‌های ترکیبی (یعنی چند روش مورد اشاره در بالا، با هم ترکیب شده و برای تحقیق استفاده شوند.)
در انتهای این بخش، باید به این موضوع اشاره شود که طراحی روش تحقیق علمی با طراحی تحقیق تفاوت دارد. در طراحی تحقیق، ما با یک الگو سر و کار داریم که جهت پاسخ دهی به سوالات تحقیق استفاده می‌شود. اما در روش تحقیق علمی، به نوعی از یک شیوه و استراتژی جهت اجرای طرح مربوطه استفاده می‌شود. این دو مقوله، با هم تفاوت داشته اما به یکدیگر نزدیک هستند. جهت انتخاب روش تحقیق علمی مناسب، می‌باید تا هدف تحقیق را در نظر گرفت. ضمن اینکه موضوع و نوع مسئله و تحقیق نیز می‌تواند مشخص کننده روش علمی تحقیق باشد.