یکی از بحث‌های مهم در ارائه یک تحقیق و انجام یک پژوهش، ارائه روش تحقیق است؛ هنگامی که یک پژوهشگر تصمیم به انجام یک آزمایش، تحقیق و یا پژوهش جدید می‌گیرد، برای ارائه آن به جامعه و محیط‌های علمی مد نظر خود، باید مراحل انجام کار خود را نیز به طور کامل به آن‌ها ارائه نماید. همان قدر که پیش مقدمه‌های یک پژوهش علمی از اهمیت بالایی برخوردار هستند، روش انجام آن و سپس جمع بندی و ارائه اطلاعات و نتیجه گیری‌های به‌دست آمده نیز مهم بوده و در ذهن مخاطب بسیار تاثیرگذار خواهند بود. مفهوم پارادایم در روش تحقیق، یکی از موضوعات حائز اهمیت در این مبحث تلقی شده و استفاده از آن می‌تواند رنگ و بویی متفاوت به تحقیق شما ببخشد.
روش تحقیق چیست؟
به طور کلی روش تحقیق به تمامی تکنیک‌ها و روشهای استفاده شده توسط محقق برای انجام یک تحقیق و حل یک مسئله گفته می‌شود. اما روش تحقیق بر خلاف معنی ساده خود، از نکات ریز و درشت بسیاری تشکیل شده و عدم رعایت هر یک می‌تواند کیفیت تحقیق را به شدت کاهش داده و مخاطب را از خواندن آن منصرف کند. یکی از مباحث مهم در روش تحقیق، بحث پارادایم است که در ادامه سعی در بررسی آن خواهیم داشت.
تعریف پارادایم در روش تحقیق
پارادایم یا Paradigm به تنهایی به معنی یک الگو و چهارچوب فکری و فرهنگی برای انجام یک کار خاص است. در واقع در هر محیط و جامعه‌ای، افراد حاضر اتفاقات و واقعیات موجود در اطراف خود را در قالب الگوهای مشخص ذهنی که در آن محیط به آن‌ها یاد داده شده و به آن عادت کرده‌اند، نگاه می‌کنند و این همان پارادایم است؛ یک اصل که بینش ما نسبت به شرایط و اتفاقات موجود در جهان هستی را تعیین می‌کند.
پارادایم در علوم مختلف حضور داشته و می‌تواند نشان دهنده مفاهیم متفاوتی باشد؛ ولی اگر بخواهیم تعریف پارادایم در روش تحقیق و علوم مدیریتی و سازمانی را بیان کنیم، پارادایم‌ها شامل سه رکن اصلی هستی شناسی، روش شناسی و شناخت شناسی هستند. در بحث هستی شناسی، ماهیت واقعیت یعنی چگونگی درک جهان مطرح است و در بحث روش شناسی نیز با مجموعه‌ای از روش‌ها برای انجام یک پژوهش و به‌دست آوردن داده‌ها مواجه هستیم. در نهایت در شناخت شناسی نیز رابطه بین پژوهشگر به صورت عینی و ذهنی مطرح می‌شود.
انواع پارادایم‌های تحقیق
حال که با مفهوم پارادایم در روش تحقیق آشنا شدید، باید دید که انواع پارادایم‌های تحقیق به چه صورت هستند. به طور کلی پارادایم‌ها به انواع اثبات گرایی، تفسیری، تئوری انتقادی، پست مدرنیسم، تئوری آشوب و نگاه فمنیستی تقسیم می‌شوند که در این بین سه نوع اول از کاربرد بیشتری برای ما برخوردار هستند.
- پارادایم اثبات گرایی
در نظریه اثبات گرایی، اثبات از طریق شیوه‌های تجربی مطرح نیست و برای مشخص نمودن یک موضوع باید از روشهای علمی استفاده شود. اثبات گرایان این روش را برای درک جهان هستی مد نظر قرار داده و تمام توجه خود برای کشف یک موضوع را با استفاده از روشهای علمی می‌دانند؛ در بین پیروان مشهور این نظریه می‌توان از نیوتون و دکارت نام برد. رکن هستی شناسی در پارادایم اثبات گرایی، قوانین و حقایقی را مد نظر دارد که توسط جهانیان مورد قبول باشد و در رکن شناخت شناسی، پژوهش عینی است و از همین رو روش انجام اینگونه تحقیقات به صورت کمی خواهد بود.
- پارادایم تفسیری
یکی دیگر از انواع پارادایم‌های تحقیق، پارادایم تفسیری است که در این روش، پژوهشگر و انگیزه‌های درونی وی از اهمیت بالاتری برخوردار بوده و دلیل انجام یک پژوهش با توجه به ارزش‌های گروهی از افراد یا زمان، قابل تفسیر است. در روش تفسیری همانگونه که از نامش پیداست، هدف تفسیر موضوع و شاخ و برگ دادن به آن با استفاده از داده‌های به‌دست آمده و در نهایت حل مسئله است و استفاده از اعداد و اثبات علمی، جایگاه بالایی در پارادایم تفسیری نخواهد داشت. رکن هستی شناسی در پارادایم تفسیری از واقعیت‌های چند گانه جهان استفاده می‌کند و شناخت شناسی آن به صورت ذهنی است که از همین رو، روش شناسی تحقیق عمدتاً به صورت کیفی خواهد بود.
- پارادایم تئوری انتقادی
انتقاد، موضوعی که همیشه از گذشته تا کنون در جهان هستی مطرح بوده و در تئوری انتقادی نیز برای انجام پژوهش‌هایی استفاده می‌شود که در آن‌ها پژوهشگر سعی در حل یک مسئله سرکوب شده و نادیده گرفته شده در گذشته دارد. از تئوری انتقادی می‌توان به طور همزمان در کنار روش تفسیری استفاده نمود و ترکیب این دو در کنار هم می‌تواند به جذابیت‌های تحقیق و نتیجه گیری بهتر منجر شود. در عین حال اما استفاده از روش اثبات گرایی در کنار تئوری انتقادی، تاثیر خاصی در تحقیق نداشته و به نوعی شاید بتوان آن‌ها را در مقابل هم لحاظ کرد.
انتقاد گرایان افراد را با ارزش می‌دانند و قوانین و قواعد تعریف شده در روش اثبات گرایی برای آن‌ها، کم اهمیت بوده و حتی هدف از بسیاری از تحقیق‌هایی که از روش تئوری انتقادی استفاده می‌کنند، ایجاد یک تغییر است.
رکن هستی شناسی در پارادایم تئوری انتقادی با در نظر گرفتن جهان به صورتی پیچیده با قدرت‌های نهان و پیدا که آن را هدایت می‌کنند در نظر گرفته می‌شود؛ همچنین شناخت شناسی آن به هر دو صورت ذهنی و عینی است. در نهایت روش شناسی اینگونه تحقیق‌ها نیز عمدتاً به صورت کیفی خواهد بود.
جمع بندی و نتیجه گیری
به طور کلی انجام یک تحقیق و ارائه روش تحقیق، نیازمند دانش کافی و تحقیقات زیادی خواهد بود که در این بین هرچه کیفیت انجام پژوهش‌ها و به‌دست آوردن داده‌ها اهمیت دارد، روش انجام تحقیق و رعایت مفهوم پارادایم در روش تحقیق نیز حائز اهمیت است. پارادایم‌ها، الگوها و چهارچوب‌هایی هستند که می‌توانند به پژوهش ما جهت بخشیده و راه و روش انجام آن را مشخص کنند. با در نظر گرفتن هر یک از پارادایم‌های موجود، می‌توان روشهای مختلفی را برای انجام تحقیق استفاده کرد؛ درک صحیح و همینطور شناخت کافی از آن‌ها، می‌تواند یک پژوهش موفق را به ثبت برساند.