مقاله‌های تحقیقاتی، پژوهشی و علمی باید با تعهد و مسئولیت‌پذیری داوری شوند. نویسندگان و محققان بر اساس اصول و استانداردهای مشخصی مقاله‌های خود را جمع‌آوری و تدوین می‌کنند. داوران نیز با توجه به موضوع، روش تحقیق، یافته‌ها و شواهد، داده‌های آماری، ساختار مقاله‌نویسی، اصول نگارشی و ادبی و... یک مقاله را ارزیابی می‌کنند. روش‌ها و نکات مهمی در نحوه داوری مقاله وجود دارد که مجموع آن‌ها به پذیرش مقاله یا رد شدن آن منجر می‌شود. در ادامه به شرح مطالبی می‌پردازیم که در داوری مقاله مؤثر واقع می‌شود.
روشهای مختلف داوری مقاله
به طور کلی افراد متخصصی که وظیفه داوری مقالات علمی و پژوهشی را بر عهده دارند، به دو روش می‌توانند مقاله‌های مختلف را مورد ارزیابی و داوری قرار دهند.
روش اصلی در داوری مقاله، بررسی مواردی است که در نهایت یک مقاله را به مرحله پذیرش یا عدم پذیرش می‌رساند. بعد از ارزیابی کلی، داوران این موضوع را اذعان می‌کنند که مقاله مذکور قابلیت چاپ را دارد یا خیر. در صورتی که مقاله مورد تأیید قرار بگیرد، از نویسنده مقاله درخواست می‌کنند تا اصلاحات لازم را در خصوص ایرادات مقاله تکمیل کند. همچنین اگر مقاله بعد از ارزیابی با اصول و استانداردهای مربوطه هماهنگ نباشد، توسط داوران رد می‌شود.
قبل از مرحله پذیرش یا رد مقاله، داوران وظیفه دیگری نیز بر عهده دارند که روش دیگری از داوری است. داوران می‌توانند با نقدهای مؤثر و راهنمایی شخص در جهت مثبت، ایرادات و مشکلات موجود را به نویسنده مقاله خاطرنشان کنند. در واقع داوران باید نقادانی دلسوز باشند و پژوهشگران و اندیشمندان را در مسیری درست هدایت کنند.
چگونه یک مقاله را داوری کنیم؟
یکی از مهمترین اصول در داوری مقاله، بررسی مقاله بدون پیش‌داوری و هر گونه قضاوت است. در ادامه به شرح مواردی می‌پردازیم که به ما نشان می‌دهد که چگونه یک مقاله را داروی کنیم؟
در ابتدا باید به نحوه خواندن مقاله اشاره کنیم. برای خواندن مقاله روش به خصوصی وجود ندارد تنها کافی است داور با دقت به خواندن کل مقاله و جزئیات آن بپردازد. داوران باید برای نخستین بار بدون قضاوت و تعصب خاصی مقاله را خوانده و برداشت اولیه خود را یادداشت کنند. در واقع این برداشت اولیه تنها به درک داور از مقاله منتهی می‌شود و لزومی‌بر توصیه، پیشنهاد، پذیرش یا رد مقاله نیست.
بررسی خلاصه یا چکیده مقاله
در بخش چکیده مقاله، نویسنده شرح مختصر و در عین حال جامعی از موضوع مورد بحث در مقاله را بیان می‌کند. به همین جهت خواندن و ارزیابی این بخش اهمیت بسیاری دارد. در این بخش هدف اصلی و متغیرهای لازم برای پرداختن به موضوع، مشخص می‌شود. خلاصه یک مقاله باید به اندازه‌ای واضح و مؤثر باشد که داور با خواندن آن، هدف و دلایل انتخاب موضوع را به آسانی درک کند. اگر یک داور قصد خواندن کل مقاله را نداشته باشد، خواندن چکیده مقاله به او در داوری کمک می‌کند. به همین ترتیب نویسنده باید اهداف و دلایل اصلی، روش تحقیق، آمارها و یافته‌های به دست آمده و نتایج کلی را به شکلی روشن و جامع در این قسمت شرح داده باشد.
بررسی مقدمه مقاله
در ارزیابی مقاله، داوران نکته‌های مهمی را در خصوص مقدمه مقاله مطرح می‌کنند. داور با خواندن و بررسی مقدمه به این نتیجه می‌رسد که آیا نویسنده یا محقق توانسته بین موضوع مقاله، متغیرها و آمارها و در نهایت نتیجه و جمع‌بندی، ارتباط برقرار کند یا خیر؟
موضوعی که نویسنده برای مقاله خود انتخاب می‌کند، نقش مهمی در جلب نظر داوران خواهد داشت. در داوری مقاله معمولاً موضوعاتی بیشتر مورد استقبال قرار می‌گیرند که جدید بوده یا در گذشته به شکلی جامع به آن پرداخته نشده است.
استفاده از تکنیک و سبکی خاص
یکی از مهمترین اصول در نوشتن مقاله، استفاده از روش‌ها و تکنیک‌هایی که است در شرح متن و نتیجه آن به کار برده شده است. در واقع نویسنده برای اثبات فرضیه باید از سبک و متد خاصی پیروی کند. مقاله در صورتی نظر داوران را در مرحله ارزیابی جلب خواهد کرد که شخص با استفاده از نظریه‌های مختلف، فرضیه مورد بحث را تجزیه و تحلیل کرده و به اثبات برساند. یک تکنیک و متد مشخص و روشن به دیگر محققین و پژوهشگران نیز به منظور الگوبرداری کمک خواهد کرد.
نتایج حاصل از پژوهش و تحقیق
هدف از تحقیق و نوشتن مقاله رسیدن به نتیجه‌ای مشخص و واضح در خصوص موضوع مورد بحث است. بر اساس نظر داوران روش‌ها، نظریه‌ها، متغیرها، داده‌ها و آمارها باید به یک جمع‌بندی و نتیجه مؤثر ختم شوند. داوران برای ارزیابی مقاله داده‌های موجود را بررسی کرده و نسبت آن‌ها را با نتایج حاصل از تحقیق، تطبیق می‌دهند. اگر شما این توانایی را داشته باشید که از یافته‌ها و داده‌های مرتبط، نتیجه‌ای مناسب بگیرید، به همان نسبت نیز توجه داوران را به مقاله خود جلب خواهید کرد.
بر اساس محدودیت‌ها و احتمالات موجود، چگونه یک مقاله را داوری کنیم؟
در تحقیق و پژوهش معمولاً محدودیت‌هایی برای جمع‌آوری اطلاعات و داده‌ها وجود دارد که نویسنده باید نسبت به آن‌ها آگاه باشد. همچنین محقق باید نسبت به ذکر محدودیت‌های موجود حساس بوده و اطلاعات لازم را در اختیار داوران قرار دهد. اگر نویسنده هنگام بررسی و تحقیق محدودیت‌ها و احتمالات را در نظر نگرفته باشد، این امر بر روی نتیجه کار او و در داوری مقاله تأثیر خواهد داشت.
داوران هنگام داوری مقاله، نتیجه را با یافته‌ها و داده‌های موجود در مقاله مطابقت می‌دهند و به این نتیجه می‌رسند که آیا نویسنده توانسته است بر اساس ادعای مطرح شده، مقاله‌ای متناسب با موضوع تحویل دهد.
سؤالات مربوط به نحوه ارزیابی مقالات
قبل از هر چیز داوران به تخصص و رشته تحصیلی نویسنده توجه می‌کنند که با موضوع مورد بحث هماهنگی دارد یا خیر؟ آیا موضوع انتخاب شده در گذشته نیز مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته است؟ آیا خلاصه یا چکیده مقاله با موضوع تحقیق مرتبط است؟ آیا مقاله برای اثبات نظریه‌ای یا توصیف پدیده‌ای نوشته شده است؟ آیا مقاله لیست جامعی از منابع را ارائه داده است؟
مقالات پژوهشی و علمی شامل بخش کتاب‌شناسی یا فهرستی مرجع از آثاری است که محقق در طول نوشتن مقاله به آن‌ها استناد کرده است. به این ترتیب منابع باید به وضوح مشخص شده باشند.
آیا مقاله اصول املایی، دستوری و نگارشی را رعایت کرده است؟ موضوع تحقیق تا چه اندازه اصالت و اعتبار دارد؟ با نوشتن این مقاله چه چیزی در مقایسه با تحقیقات و مقالات قبلی، به حیطه موضوع اضافه شده است؟ آیا متن روان و سلیس نوشته شده و به خوبی ویراستاری شده است؟ آیا نتیجه‌گیری با شواهد و استدلال‌های ارائه شده مطابقت دارد؟ آیا نویسنده به هدف و سؤال اصلی موضوع پاسخ داده است؟ آیا استنادها، ارجاعات، آمارها و... به درک بیشتر موضوع کمک کرده‌اند؟ داوران با مطرح کردن سؤالاتی از این قبیل و رسیدن به پاسخ، مقالات علمی و پژوهشی را ارزیابی می‌کنند.
نحوه ارزیابی مقاله بعد از بررسی اول
پس از اولین مرتبه خواندن و رسیدن به پاسخ سؤال‌هایی که مطرح شد، داوران در دو بخش، مشاهدات خود را یادداشت کرده و در آن تأمل می‌کنند.
در بخش اول اهداف، رویکردها و نتیجه‌گیری مقاله مورد بررسی قرار می‌گیرد. نویسندگان و محققان باید داوران را از نکات کلیدی مقاله آگاه کنند و اینکه این نکات چه پیام و مفهومی را به خواننده منتقل می‌کند. همچنین داوران بر روی جنبه‌های موفق و مثبت مقاله تمرکز می‌کنند تا نویسنده نیز به این درک برسد که چه عواملی را مورد اهمیت قرار داده است.
در بخش دوم، داوران به یک نمای کلی از هدف تحقیق می‌رسند. در این نمای کلی داوران باید به پاسخ مناسبی در خصوص استفاده از روش‌ها و متدهای مناسب در مقاله برسند. پشتیبانی داده‌ها از نتیجه‌گیری نهایی نیز موضوع مهمی در داوری مقاله محسوب می‌شود.
در نهایت داوران در موقعیتی هستند که باید تصمیم بگیرند که این مقاله دارای خطا و مشکلاتی جدی است یا در شرایط پذیرش قرار دارد.
نکات مهم در داوری مقاله
- پس از اولین مرتبه خواندن، مقاله را به سرعت رد نکنید. حتی اگر داور به این باور رسیده باشد که مقاله دارای ایراداتی جدی است، باید به شکلی دقیق‌تر آن را مطالعه کند. این امکان وجود دارد که داور به بعضی از جنبه‌های مثبت مقاله آگاه شود و به نویسنده کمک نماید.
- توجه به کلمات کلیدی. داوران باید به این نکته واقف باشند که کلمات کلیدی، دقیقا محتوای مورد نظر را در متن منعکس کنند.
- اگر زبان نوشتاری مقاله ضعیف بوده اما پیام و مفهوم را می‌رساند، داوران می‌توانند برای رفع این مشکل راه‌حل‌هایی ارائه دهند. در غیر این صورت اگر مقاله قابل فهم نباشد ممکن است داوران آن را رد کنند.
- نقش اصلی داوران، قضاوت در مورد محتوای تحقیق است. به همین جهت اگر ویراستاری مقاله کمی مشکل دارد اما بر وضوح معنی و دریافت پیام مقاله تأثیری نگذاشته، امکان تجدیدنظر وجود خواهد داشت.
- اگر روش‌ها در مقاله قابل تکرار نباشند، تجزیه و تحلیل آماری صحیح نخواهد بود. در مواردی که تحقیقات قابلیت تکرار نداشته باشند، معمولاً مقاله رد می‌شود. در واقع این روش‌ها جزئیاتی را بیان می‌کنند تا محققان و پژوهشگران دیگر نیز بتوانند تحقیقات مشابهی را انجام دهند.
- پس از توصیف اطلاعات، نویسنده باید روند مشاهده شده را ارزیابی کرده و اهمیت نتایج را برای درک بیشتر موضوع، توضیح دهد. این امر تنها با مراجعه به تحقیقات منتشر شده امکان‌پذیر است. نتیجه باید تحلیلی جامع و مناسب از داده‌های جمع‌آوری‌شده باشد. ارجاعات نقش مهمی در جلب نظر داوران در ارزیابی مقاله دارند.
- منابع در یک مقاله باید مرتبط، جدید و به راحتی قابل بازیابی باشند. داوران منابع و مرجع را از نظر صحت، کیفیت و مرتبط بودن، بررسی خواهند کرد.
نتیجه گیری و جمع بندی
یک مقاله خوب، بحث مشخصی را مطرح کرده و به خلاصه تحقیقات اخیر که با موضوع ارتباط دارند، استناد می‌کند. مقاله خوب، همچنین شکاف‌ها در درک فعلی موضوع یا تعارضات پیشین را برجسته‌تر نمایش می‌دهد. با اثبات نیاز به تحقیق در زمینه موضوع مورد نظر، اصالت اهداف تحقیق را روشن می‌کند. یک مقاله خوب ایده ملموسی از چرایی تحقیق و پژوهش، جدید و موضوعی بودن مقاله ارائه می‌دهد.
اصالت و موضوعی بودن مقاله با توجه به مطالعات و تحقیقات معتبر چند سال قبل، قابلیت اثبات دارد. داوران به این اصل توجه دارند که آیا مقاله اطلاعات و فرضیه‌های جدیدی در مقایسه با تحقیقات پیشین ارائه می‌دهد یا تنها به یافته‌های تکراری اکتفا کرده است؟