چکیده یکی از مهم‌ترین بخش‌های هر مقاله است. چکیده شامل خلاصه‌ای از محتوای پژوهش است که جزئیات کلیدی را در خود جای داده و دیدی کلی نسبت به مطالعات صورت گرفته، ارزش و اهمیت مقاله در اختیار خواننده می‌گذارد. علاوه بر این، مخاطب به‌وسیله چکیده، از پژوهش‌های صورت گرفته، رویکردها، استدلال‌ها و شواهد مطالعات آگاه می‌شود. همچنین زمانی که چکیده به خوبی به نگارش در آمده باشد، مخاطب با دید بهتری شروع به خواندن مقاله می‌کند. در ادامه به طرز نوشتن چکیده مقاله مروری و علمی و بررسی ساختار آن خواهیم پرداخت.
انواع چکیده مقالات
انواع مختلفی از چکیده برای مقالات علمی وجود دارد؛ با این وجود، دو نوع اصلی از آن‌ها بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند که چکیده تمام نما (informative) و چکیده توصیفی (descriptive) نام دارند.
چکیده توصیفی خواننده را با طرح کلی از یافته‌های پژوهشگر آشنا می‌سازد. این نوع چکیده، بسته به میزان جذابیت موضوع، به مخاطب در تصمیم گیری برای خواندن مقاله کمک می‌کند. چکیده توصیفی مشابه فهرست کتاب‌ها است، با این تفاوت که چکیده حاوی جملات کامل است و در فرمت پاراگراف به نگارش در می‌آید. چکیده توصیفی صرفا یک بررسی اجمالی از محتوا محسوب می‌شود و تصویری کلی در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند، به همین دلیل، اطلاعات دقیقی از محتوای مقاله در دسترس قرار نمی‌دهد. از آنجایی که اطلاعات دقیقی وجود ندارد، ارزیابی مقاله با تکیه بر این نوع چکیده، برای مخاطب کار آسانی نیست. در مجموع می‌توان گفت:
- چکیده توصیفی خلاصه‌ای از محتوا است که بیشتر به یک نمای کلی از مقاله شباهت دارد.
- حدود 100 کلمه است و در مقایسه با چکیده تمام نما بسیار کوتاه است.
- خلاصه‌ای کوتاه در اختیار خواننده می‌گذارد و نمی‌تواند نماینده‌ای از محتوای کامل باشد.
- اطلاعاتی از نتایج و نتیجه پژوهش در اختیار خواننده نمی‌گذارد.
چکیده‌های توصیفی بیشتر در حوزه‌های علوم اجتماعی یا روانشناسی کاربرد دارند.
در مقابل، چکیده تمام نما خلاصه‌ای از مقاله است که با جزئیات به نگارش در آمده است. به دلیل وجود استنادات در این چکیده، می‌توان آن را منبعی از اطلاعات بر شمرد. به همین خاطر باید تمام مشخاصات یک پژوهش را در آن ذکر کرد. اگر چکیده تمام نما به خوبی به تحریر در آمده باشد، می‌تواند جایگزینی برای مقاله به حساب بیاید.
چکیده تمام نما دارای یک فرمت مشخص است که در ابتدای آن، نویسنده اطلاعات شناسایی را به دنبال استنادات و دیگر مشخصات درج می‌کند. در مرحله بعد، روش شناسی و یافته‌های کلیدی پژوهش، به همراه نکات اصلی مقاله نوشته می‌شود تا مخاطب درک بهتری از آن پیدا کند. در آخر نیز یافته‌های نهایی پژوهش به عنوان نتیجه گیری نوشته می‌شود. در مجموع می‌توان گفت:
- تعداد کلمات چکیده تمام نما با توجه به موضوع مقاله متغیر است، اما نمی‌تواند بیشتر از 300 کلمه باشد.
- حاوی تمام اطالاعات از جمله روش‌ها و اهداف پژوهش است.
- شواهد و توصیه‌های لازم را در خود جای داده است.
چکیده‌های تمام نما در مقالات علمی و مهندسی بیشتر از چکیده‌های توصیفی مورد استفاده قرار می‌گیرند. توصیه می‌شود در صورت طولانی و پیچیده بودن مقاله از این نوع چکیده استفاده شود.
ساختار چکیده مقاله
روش نوشتن چکیده برای مقاله علمی وابسته به رعایت اصول مورد نیاز برای هر چکیده است. رعایت ساختار نظام مند چکیده علاوه بر اینکه محتوای شما را حرفه‌ای‌تر نشان می‌دهد و می‌تواند بر تاثیرگذاری مقاله بیفزاید، مخاطب را نیز تشویق می‌کند تا نسبت به پژوهش‌های صورت گرفته کنجکاوی بیشتری نشان دهد و برای مطالعه کامل آن اقدام کند. در مقابل، عدم رعایت ساختار و ارائه متنی مبهم، ممکن است سبب کاهش اعتبار مقاله شود؛ حتی در صورتی که محتوای علمی آن بسیار غنی باشد.
ساختار چکیده با توجه به انواع آن می‌تواند متفاوت باشد، با این وجود، دستورالعمل زیر که دارای 5 بخش است، راهنمای مناسبی در ارائه یک چکیده دقیق و حرفه‌ای به حساب می‌آید.
- اهداف و انگیزه
هنگام نوشتن چکیده مقاله، یکی از سخت‌ترین و در عین حال مهم‌ترین بخش‌ها، شناسایی اهداف و انگیزه است. به عنوان مثال، اگر موضوع مقاله را اهمیت بازیافت پلاستیک در نظر بگیریم، در ابتدای چکیده باید بر چرایی توجه به آلودگی‌های حاصل از پلاستیک در خشکی و اقیانوس بپردازید. در نگارش این بخش، توجه به این پرسش‌ها حائز اهمیت است:
- هدف پژوهش شما چیست؟
- قصد دارید چه چیزی را به‌دست بیاورید؟
- چرا موضوع انتخابی شما برای خودتان و سایرین اهمیت دارد؟
برای اینکه این بخش را کمی شخصی‌تر و انگیزه بخش‌تر کنید، اطلاعاتی از علایق خود نسبت به موضوع مقاله در این قسمت بگنجانید و از ارتباط آن با زندگی و بشریت بنویسید. به طور خلاصه، اولین بخش از چکیده باید حاوی اطلاعاتی باشد که بر اهمیت پژوهش و تحقیق شما و مفید بودن آن برای مخاطبان تاکید کند.
- مشکلات پژوهش
این بخش به طور معمول بر اهمیت و ارزشمندی موضوع مقاله تاکید دارد. با توجه به مثال قسمت قبل، اهمیت مقاله می‌تواند بر تاثیرگذاری در کاهش آلودگی‌های پلاستیک در صورت بازیافت آن توسط هر فرد تاکید داشته باشد. در این بخش باید به این پرش پاسخ داده شود: مطالعات شما چه مشکلی را در ابعاد جهانی برطرف می‌کند؟ با در نظر داشتن مثال، آیا با کاهش پلاستیک در اقیانوس‌ها، از گرمای جهانی جلوگیری خواهد شد؟ آیا این مقاله، گرمای جهانی را ارزیابی می‌کند؟ آیا راه حلی برای حفاظت از زندگی موجودات دریایی وجود دارد؟
این پرسش‌ها می‌توانند همینطور ادامه پیدا کنند؛ بنابراین توجه داشته باشید که با مطرح سازی و پاسخ دادن به آن‌ها، مخاطب را به مسیر درستی هدایت می‌کنید. در این بخش، اشاره‌ای به مسئله داشته باشید و سپس بیان کنید که موضوع شما کلان است یا خرد، و در آخر استدلال خود را مطرح کنید.
- رویکرد پژوهش
پس از طرح و تفصیل دلایل اهمیت موضوع، توجه شخصی به موضوع و اشاره به مسئله، نوبت به توضیح روش‌هایی می‌رسد که برای به‌دست آوردن نتایج از آن استفاده کردید. شرح فرایندها و روشهای مورد استفاده در پژوهش به اندازه خود مقاله اهمیت دارد؛ چرا که مانند عصاره‌ای از پژوهش و رویکرد حرفه‌ای شما در مسیر تحقیق است.
در این بخش به منابع و قسمت‌هایی از کار که خودتان انجام داده‌اید، بپردازید؛ مانند مطالعات میدانی، آزمایشات، نظرسنجی و مصاحبه. ارائه توضیحی دقیق از رویکرد پژوهش، ابزاری فوق العاده جهت نشان دادن ظرفیت آکادمیک شما برای مطالعات علمی است.
- نتایج پژوهش
نوبت به ارائه نتایج تحقیق به مخاطب می‌رسد. نتایج باید تا جای ممکن شفاف باشد. استفاده از شواهد آماری نسبت به واژه‌های مبهم و انتزاعی تاثیر بسیار چشمگیر و بهتری دارد. اعداد و ارقام به مخاطب کمک می‌کند تا موضوع را در ذهنش تجسم کند و در نتیجه تاثیر بیشتری بر روی او بگذارد. برخی از سوالاتی که برای ارائه بهتر در این بخش باید پاسخ دهید:
- نتایج این مطالعات در قالب اعداد و ارقام یا به‌طور جزئی و دقیق، به چه صورت است؟
- آیا نتایج به‌دست آمده، استدلال شما را تایید می‌کند؟
- آیا نتایج به‌دست آمده مطابق با پیش بینی‌ها طی شده یا شما را غافلگیر کرده است؟
- نتیجه گیری
در بخش نتیجه گیری چکیده، تمرکز بر روی استدلالی است که مطرح کرده‌اید و باید ارتباطی بین آن با نتایج به‌دست آمده ایجاد کنید. مخاطب باید تصویر کاملی از کشفیات شما نسبت به موضوع مقاله داشته باشد و اطلاع رسانی نسبت به یافتن راه حل برای مسئله مطرح شده نیز اهمیت بالایی دارد. شرح دهید که آیا پژوهش شما برای متقاعد سازی مخاطب کافی است یا خیر. آیا نظر و رفتار او تحت تاثیر قرار خواهد گرفت؟ نتیجه گیری چکیده باید همه این موارد را به بکدیگر گره بزند و هیچ ابهامی بر جای نگذارد.
نکات نوشتن چکیده مقاله
با اینکه چکیده همیشه در ابتدا و پیش از متن اصلی مقاله قرار می‌گیرد، اما نوشتن آن باید پس از متن اصلی انجام شود. پس از خواندن متن کامل مقاله، تمام اطلاعات به‌طور یکجا در ذهنتان مرور شده است. به همین خاطر نوشتن خلاصه‌ای از آن‌ها بدون فراموشی نکات اصلی، کار آسان‌تری است. از طرف دیگر، می‌توانید چکیده را بر اساس نتایج به‌دست آمده طراحی کنید و نشان دهید که نتایج، مطابق با آنچه انتظار داشتید پیش رفته است.
- از افعال گذشته استفاده کنید. از آنجایی که پژوهش شما در حال حاضر انجام شده است، ارجاعات باید با افعال ماضی به نگارش در بیاید. جملات نیز باید مختصر و واضح باشند.
- از اصطلاحات پرهیز کنید. مقاله پژوهشی، نوشته‌ای آکادمیک و حرفه‌ای است؛ بنابراین هیچ اصطلاح عامیانه‌ای نباید در آن وجود داشته باشد. همچنین از ایجاد سردرگمی در ذهن مخاطب اجتناب کنید. اگر فکر می‌کنید موضوعی وجود دارد که ممکن است مخاطب درک نکند، آن را توضیح دهید. به عنوان مثال، لغات اختصاری باید حداقل یک بار توضیح داده شوند.
- از اطلاعات پیش زمینه‌ایِ طولانی اجتناب کنید. جملات باید طوری باشند که علی رغم ارائه اطلاعات کافی، طولانی نباشند و وارد جزئیات زیاد نشوند.
- مستقیما به سراغ نکات اصلی بروید. برای اطمینان می‌توانید از دیگران بخواهید مقاله‌تان را مطالعه کنند. افراد متخصص در حوزه تحصیلی شما یا حتی سایر افراد می‌توانند پس از مطالعه، خلاصه‌ای از مقاله را به شما توضیح دهند تا متوجه شوید که به خوبی پیامتان را رسانده‌اید.
نتیجه گیری و جمع بندی
چکیده، از مهم‌ترین بخش‌های مقالات پژوهشی و علمی است؛ چرا که خوانندگان به‌وسیله آن برای مطالعه کامل مقاله تصمیم گیری می‌کنند. همچنین رعایت اصول نوشتن چکیده مقاله در انتخاب آن توسط مجلات معتبر تاثیرگذار است؛ پس در نگارش آن توجه کافی داشته باشد.