تحقیق و پژوهش، از اساسی‌ترین قدم‌ها در هر علمی محسوب می‌شوند. قدم‌هایی که اگر برداشته نشوند، آن علم به خصوص، شاید دیگر از اعتباری برخوردار نباشد. اینکه تحقیقات و پژوهش‌ها به چه صورت باید انجام شوند و چه منابع و میادینی را باید در بر بگیرند نیز خود امری مهم و قابل توجه است. می‌توان گفت هر علمی، روشهای تحقیقی مربوط به خود را دارد. البته موضوع تحقیق نیز می‌تواند در انتخاب روش مؤثر باشد. آنچه ما در این نوشتار برآنیم، بررسی انواع روش تحقیق در علوم انسانی است؛ پس در ادامه با ما باشید تا روش تحقیق در علوم انسانی را از منظرهای مختلف بررسی کنیم.
انواع روش تحقیق در علوم انسانی
علوم انسانی هم مانند دیگر علوم، روشهای تحقیق مربوط به خود را دارند که در انجام هر کدام از آن‌ها باید نهایت دقت به کار برده شود تا نتیجه کار، معتبر و مفید باشد. هر کدام از این روش‌ها بنابر موضوع مربوطه، انتخاب شده و در دستورکار تحقیق قرار می‌گیرند. رایج‌ترین انواع روش تحقیق در علوم انسانی به شرح ذیل است:
- روش تاریخی Historical Method
- روش توصیفی Descriptive Method
- روش تجربی Experimental Method
روش تحقیق در علوم انسانی؛ روش تاریخی
یکی از دشوارترین انواع روش تحقیق در علوم انسانی، همین روش تحقیق تاریخی است. دلیل آن هم این است که در این روش، محقق به پژوهش و تحقیق در رابطه با وقایع مربوط به زمان‌های گذشته می‌پردازد و آن‌ها را تفسیر و ارزیابی می‌کند. در این روش تحقیقی، محقق فقط باید به سراغ اسناد و مدارکی که منبعی برای زمان‌های دور هستند، برود و نمی‌تواند با میل و به دلخواه خود تحقیق خود را انجام دهد. هدف از این روش تحقیق، درک وضع موجود به کمک وقایع زمان گذشته است. مثال‌های فراوانی برای این نمونه از روش تحقیق در علوم انسانی وجود دارد که از آن‌ها می‌توان «بررسی وضع اقتصادی در زمان قاجار» و یا «مشخصات مدرسه دارالفنون» را مثال زد.
روش تحقیق در علوم انسانی؛ روش توصیفی
این نمونه روش تحقیق در علوم انسانی، فقط به توصیف زمان حال می‌پردازد و هیچ ارتباطی با زمان گذشته ندارد. در این روش، محقق به توصیف و تفسیر وضعیت کنونی یک پدیده می‌پردازد. این روش تحقیق خود می‌تواند به هفت دسته تقسیم شود:
- تحقیق برآوردی: در این روش صرفاً وضعیت کنونی یک پدیده توصیف می‌شود و برای آن هیچ فرضیه‌ای نیز ارائه نمی‌شود. تحقیقات مربوط به سرشماری جامعه در این دسته قرار می‌گیرند.
- تحقیق ارزشیابی: در این روش تحقیق در علوم انسانی از نوع توصیفی، محقق کاربرد یافته‌ها را ارزش گذاری می‌کند. در این نوع روش تحقیق، پیشنهادها و توصیه‌هایی در جهت انجام اقدامات سازنده صورت می‌گیرد؛ برای مثال تحقیق در زمینه اینکه آیا آزمایشگاه مربوط یه یک دانشکده، کاربردی و مفید است یا خیر. دسته‌ای از مطالعات به نام مطالعات پیگیری نیز در دسته این نوع از روش تحقیق قرار می‌گیرند.
- مطالعه موردی: در این روش تحقیق در علوم انسانی، هدف از مطالعه پژوهشگر، شناخت کلیه متغیرهای مربوط به مورد است. این روش تحقیق در یک بازه زمانی مشخص انجام می‌گیرد. این روش خود می‌تواند یک زمینه برای مطالعات وسیع بعدی باشد.
- مطالعه پیمایشی: نمونه در این روش تحقیق بزرگ بوده و هدف جمع آوری اطلاعات از آن نمونه است. این اطلاعات یا در رابطه با واقعیت‌ها هستند و یا عقاید و همچنین رفتارها. واقعیت‌ها در این روش تحقیق هر چیزی هستند که بتوان آن را مورد بررسی قرار داد. برای مثال سن و یا نژاد. عقیده یک پاسخ احساسی و یا یک رفتار عمدی است و نمی‌توان عقاید را مورد بررسی قرار داد. رفتار نیز شامل عملی است که توسط فرد صورت می‌گیرد. این روش تحقیق در علوم انسانی نیز بر عکس نوع تاریخی، فقط با زمان حال سر و کار دارد.
- تحقیق تکاملی و یا توسعه‌ای: تحقیق در رابطه با توسعه برنامه‌ها و رشد و تکامل افراد، در این دسته از روش تحقیق توصیفی، جای می‌گیرد. در این روش تحقیق، میزان تغییرات برنامه‌ها در یک مدت زمان مشخص بررسی می‌شود و می‌توان آن را به دو دسته طولی و عرضی تقسیم بندی کرد.
- مطالعات همبستگی: این روش که یکی از رایج‌ترین روشهای تحقیق توصیفی است، به بررسی روابط دو متغیر می‌پردازد. از این روش برای بیان یک فرضیه و یا بررسی آن استفاده می‌شود. برای این روش تحقیق یک ضریب همبستگی نیز وجود دارد که بین بازه 1+ تا 1- قرار می‌گیرد.
- تحقیقات پس از وقوع: این روش تحقیق در علوم انسانی به بررسی روابط بین علت و معلولی می‌پردازد. در این روش، پژوهشگر تحقیق خود را با مشاهده و بررسی متغیرهای وابسته شروع می‌کند و از این طریق به متغیرهای مستقل می‌رسد. یعنی به بیان دیگر کار محقق از معلول شروع می‌شود و به علت می‌رسد. برای مثال بررسی علل خودکشی در افراد، یک نمونه از نوع تحقیق روش توصیفی است.
روش تحقیق در علوم انسانی؛ روش تجربی
این روش که می‌توان گفت دقیق‌ترین و کارآمدترین روش تحقیق در علوم انسانی است، برای آزمودن فرضیه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. روش کار در تحقیق تجربی و یا آزمایشی به این طریق است که ضمن دستکاری یا مداخله در متغیرها و کنترل شرایط، نتایج به دست آمده در مورد گروهی که با انتساب تصادفی انتخاب شده‌اند، مورد مشاهده قرار داده می‌شود. اگر شرایط به گونه‌ای باشد که نتوان نمونه‌ها را به صورت تصادفی انتخاب کرد، روش نیمه تجربی صورت می‌گیرد.
جمع بندی و نتیجه گیری
آن چه در این جا بدان پرداختیم، معرفی انواع روش تحقیق در علوم انسانی بود. بر اساس آن چه در بالا گفتیم، روشهای تحقیقی که برای علوم انسانی انجام می‌شوند عبارتند از: روش تاریخی، روش توصیفی و روش تجربی. همانطور که در بالا اشاره کردیم، روش توصیفی خود به هفت روش مختلف تقسیم بندی می‌شد که از آن‌ها نام بردیم. هر کدام از این انواع روش تحقیق، با توجه به موضوعی که در علوم انسانی مطرح باشد، مورد استفاده قرار می‌گیرد و محقق را به نتیجه‌ای که می‌خواهد می‌رساند.