یکی از اهداف مهم شناخت انواع روش تحقیق در علوم رفتاری تشخیص جنبه‌های تحقیق مبتنی بر واقعیت از تحقیق مبتنی بر ارزش است. روشهای مختلفی در تحقیقات علوم رفتاری وجود دارد که هرکدام مزایا و معایبی دارند و هر یک راه اساسی تحقیق علمی را فراهم می‌کنند. از آنجا که هر یک از این روش‌ها دارای نقاط قوت و محدودیت است، یادگیری تفکر انتقادی درباره تحقیق بسیار مهم است. چنین ارزیابی انتقادی به شما امکان می‌دهد روش تحقیق مناسب را انتخاب نمایید و تعیین کنید که چه نتیجه‌ای می‌تواند از تحقیق گرفته شود.
دسته بندی روشهای تحقیق در علوم رفتاری
انواع روش تحقیق در علوم رفتاری را می‌توان بر اساس بعد زمانی، گرایش تحقیق، هدف تحقیق، نحوه گردآوری داده‌ها و کاربرد تحقیق دسته‌بندی کرد.
بر اساس بعد زمانی
بر اساس بعد زمانی روشهای تحقیق به دو دسته گذشته‌نگر و آینده‌نگر دسته‌بندی می‌شوند. تحقیق هنگامی گذشته‌نگر است که داده‌های گردآوری شده مربوط به رویدادهایی در گذشته باشند و هنگامی آینده‌نگر است که مشاهده متغیر مورد مطالعه در آینده امکان‌پذیر باشد.
بر اساس گرایش تحقیق
روشهای تحقیق در علوم رفتاری را می‌توان بر اساس گرایش تحقیق به دو نوع نتیجه‌گرا و تصمیم‌گرا دسته‌بندی کرد. تحقیقاتی که نتیجه آن بلافاصله کاربرد نداشته باشد، نتیجه‌گرا هستند. همچنین تحقیقاتی که نتیجه آن بلافاصله در تصمیم‌گیری مورد استفاده قرار گیرد، تصمیم‌گرا است.
بر اساس هدف تحقیق
- تحقیق بنیادی
تحقیق بنیادی آزمون نظریه، بیان روابط بین پدیده‌‌ها و افزودن به دانش در زمینه‌ای خاص است. تحقیق بنیادی با بررسی نظریه‌ها، آن‌ها را تایید، رد و یا تعدیل می‌کند.
- تحقیق کاربردی
هدف تحقیق کاربردی پاسخ دادن به یک معضل و مشکل عملی است که در دنیای واقعی وجود دارد. در این نوع تحقیقات، هدف رسیدن به دانشی است که به وسیله آن ابزاری برای کاربرد مشخصی در واقعیت تعیین شود.
- تحقیق توسعه‌ای (R&D)
تحقیق توسعه‌ای در موقعیت مکانی و زمانی خاص بدون قصد کاربرد انجام می‌شود. هدف از این نوع تحقیق به کارگیری روش علمی برای حل مسائل در شرایط خاص است.
بر اساس نحوه گردآوری داده‌ها (تحقیق توصیفی)
تحقیق توصیفی از پرکاربردترین انواع روش تحقیق در علوم رفتاری است. در این دسته از تحقیقات، محقق با مطالعه ویژگی‌ها و صفات و ارتباط بین متغیرها، به دنبال پاسخ به چگونگی موضوع مورد تحقیق است.
- تحقیق پیمایشی
در روش تحقیق در علوم رفتاری، تحقیقات پیمایشی هم تحقیق توصیفی و هم تحقیق کاربردی به شمار می‌آید. از روش پیمایش در تحقیق توصیفی برای بررسی چگونگی توزیع ویژگی‌های جامعه آماری مورد نظر استفاده می‌شود. روشهای مقطعی، طولی و دلفی، روش تحقیق پیمایشی محسوب می‌شوند.
- روش مقطعی
روش مقطعی (Cross Sectional) جمع‌آوری داده‌ها درباره موضوعی خاص از طریق نمونه‌گیری از جامعه در یک مقطع زمانی مشخص است. در این روش تحقیقی معمولاً به یک یا چند صفت مشخص پرداخته می‌شود.
- روش طولی
در روش تحقیق طولی (Longitudinal) داده‌ها در طول زمان جمع‌آوری شده تا رابطه بین متغیرها در طول زمان بررسی شود. در تحقیقات طولی، داده‌ها در زمان‌های مختلف جمع‌آوری می‌شوند تا تغییرات بر حسب زمان بررسی شده و رابطه متغیرها از نظر تغییرات در طول زمان مطالعه گردد. این تحقیقات در بازه زمانی ۵ ساله یا ۱۰ ساله انجام می‌شود و هزینه بالایی در بر می‌گیرد.
- روش دلفی
روش دلفی از مهمترین و پرکاربردترین روشهای تحقیق است که با جمع‌آوری نظرات و اطلاعات مورد نظر برای تصمیم‌گیری‌های مهم استفاده می‌شود.
در این روش از نظرات خبرگان و متخصصان حوزه مورد نظر به شکل زیر استفاده میگردد:
- تحقیق همبستگی
تحقیق همبستگی یکی از روشهای تحقیق توصیفی است که رابطه میان متغیرها را براساس هدف تحقیق بررسی می‌کند. می‌توان تحقیقات همبستگی را براساس هدف به سه دسته تقسیم کرد:
- همبستگی دو متغیری
- تحلیل رگرسیون
- تحلیل کوواریانس یا ماتریس همبستگی
در همبستگی دو متغیری، هدف بررسی میزان هماهنگی تغییرات دو متغیر است. در تحقیق همبستگی دو متغیری از مقیاس فاصله‌ای با پیش‌فرض توزیع نرمال و محاسبه ضریب همبستگی پیرسون استفاده می‌شود.
در تحلیل رگرسیون برای بررسی یک متغیر ملاک از یک متغیر پیش‌بین، از رگرسیون ساده استفاده می‌شود. اگر بررسی یک متغیر ملاک براساس چند متغیر پیش‌بین باشد، از رگرسیون چندگانه استفاده میگردد. اگر همزمان چند متغیر ملاک براساس چند متغیر پیش‌بین بررسی شوند، از رگرسیون چند‌متغیری استفاده می‌شود.
در تحلیل کوواریانس به بررسی مجموعه‌ای از همبستگی‌های دو متغیر در جدولی به نام ماتریس همبستگی یا کوواریانس پرداخته می‌شود.
- اقدام پژوهی
اقدام پژوهی یا تحقیق در عمل، یکی از روشهای تحقیق توصیفی است. در این رویکرد، محقق مسئله یا مشکل را شناسایی نموده و برای حل آن یا ایجاد تغییر در آن به طور دقیق اطلاعاتی را جمع‌آوری می‌کند؛ سپس از نتایج اقدام، ارزیابی به عمل می‌آورد.
- بررسی موردی
مطالعه موردی از روشهای تحقیق در علوم رفتاری است که از منابع اطلاعاتی برای بررسی نظام‌مند افراد، گروه‌ها، سازمان‌ها یا رویداد‌ها استفاده می‌کند. مطالعات موردی، هنگامی انجام می‌شوند که پژوهش‌گر نیازمند فهم یا تبیین یک پدیده است.
- تحقیق پس رویدادی
تحقیق پس رویدادی یک تحقیق گذشته‌نگر است و سعی دارد از معلول به علت احتمالی پی ببرد. به این دلیل می‌گوییم گذشته‌نگر است که علت و معلول (متغیر مستقل و وابسته) پس از وقوع مورد بررسی قرار می‌گیرند. استفاده از این روش زمانی کارآمد است که علت خصیصه بوده و قابل دستکاری نباشد؛ مانند جنسیت. ممکن است علت خصیصه‌ای نباشد ولی دستکاری آن از کنترل محقق خارج و یا غیر انسانی باشد.
بر اساس کاربرد تحقیق
روشهای تحقیق در علوم رفتاری را می‌توان بر اساس کاربرد تحقیق به انواع زیر دسته‌بندی کرد:
- تحقیق پیمایشی
تحقیق پیمایشی جمع‌آوری اطلاعات درباره دیدگاه‌ها، باورها، نظرات، رفتارها، انگیزه‌های گروهی مشخص از اعضای یک جامعه است و در تحقیقات اجتماعی کاربرد بسیاری دارد. تحقیق پیمایشی هم به عنوان ابزار استفاده شده برای جمع‌آوری داده‌ها و هم به فرآیند‌های استفاده شده هنگام بهره‌گیری از آن ابزار تلقی می‌شود.
- تحقیق آزمایشی
روش تحقیق آزمایشی بر اساس مشاهدات دقیق علمی است. آزمایش شامل دو مرحله عمل و مشاهده نتایج عمل است. در این روش محقق گروهی را برای انجام آزمایش انتخاب می‌کند. سپس متغیری را بر آنان وارد کرده و تأثیر آن متغیر بر گروه آزمایشی را مشاهده می‌نماید. تحقیق آزمایشی به دو صورت آزمایشگاهی و میدانی قابل انجام است. آزمایش‌های آزمایشگاهی در تحقیقات بنیادی و نظریه‌های علمی به کار می‌رود. آزمایش میدانی برای یافتن پاسخ مسائل علمی و تحقیقات کاربردی به کار می‌رود.
- تحقیق میدانی
در روش تحقیق میدانی، اصطلاحاً محقق خودش وارد میدان شده تا مسئله را شخصاً تجربه کند. از روش تحقیق میدانی برای جمع‌آوری داده‌های کیفی استفاده می‌شود. محقق در این روش از طریق مصاحبه و مشاهده تمام نکات مهم را یادداشت کرده و آن‌ها را تجزیه و تحلیل می‌کند.
نتیجه گیری و جمع بندی
همان‌طور که گفته شد هر یک از انواع روش تحقیق در علوم رفتاری برای تحقیق در شرایط خاصی مناسب است. با به کار گیری روش مناسب و استفاده از مشاهدات، مصاحبه‌ها، نظرسنجی‌ها و آزمایشات می‌توان طیف وسیعی از نظریه‌ها را آزمایش کرده و توسعه داد. تحقیقات در علوم رفتاری تأثیر به‌سزایی در زمینه‌های مختلفی از جمله پیش‌بینی، پیشگیری و مدیریت بیماری‌ها در جامعه دارد.