ارزیابی کاربری زمین برای ساخت‌وساز پایدار در منطقه محافظت‌شده: مطالعه موردی پارک ملی کوهستان سارا

فرایند تصمیم‌گیری در توسعه پایدار و ساخت‌وساز در برنامه‌ریزی شهری و مکانی زمانی شروع می‌شود که مناسبت کاربری زمین برای ساخت‌وساز پایدار در منطقه محافظت شده (PA) و محیط منطقه‌ای و بلافصلش تعریف شود. هدف این تحقیق پیشنهاد و ارزیابی مدلی برای بررسی مناسبت کاربری زمین برای ساخت‌وساز پایدار در منطقه محافظت شده و محیطش است. رویکرد روش‌شناسی تحلیل تصمیم چند مقوله‌ای در تشکیل این مدل استفاده شد و برای این تحقیق انطباق یافت؛ با فرایند سلسله‌مراتبی تحلیل انطباق یافته و فرایند دلفی ترکیب شد و با سیستم اطلاعات جغرافی (GIS) در چارچوب نرم‌افزار ESRI ArcGIS- تحلیلگر فضایی- پشتیبانی شد. این مدل برای موردکاوی پارک ملی کوهستان سارا در کوزوو اجرا شد. نتیجه این مدل «نقشه ارزیابی یکپارچه مناسبت کاربری زمین برای ساخت‌وساز پایدار در منطقه محافظت شده برای عامل طبیعی» شد.

اگر منطقه‌های محافظت شده تبدیل به اجزاء منفک اکوسیستم شوند که پیرامون آنها کاربری زمین نامناسب یا متعارض است، آنگاه این مناطق به پتانسیل کامل خود نخواهند رسید (Sandwith and Lockwood, 2006). این چندپارگی ممکن است به دلیل رشد سریع جمعیت، توسعه شهری و گردشگری و کاربری زمین فشرده پیرامون بسیاری از PAها در جهان باشد (Hansen and De Fries, 2007). در نتیجه، شبکه‌های بوم‌شناسی و رویکرد منطقه‌بندی نقش خیلی مهمی در محافظت از منابع طبیعی و میراث طبیعی و کاربری مکمل زمین دارند. منطقه‌های محافظت شده و شبکه‌های بوم‌شناسی از چند نوع منطقه محافظت شده میراث طبیعی و مناطقی با کاربری پایدار تشکیل شده‌اند: مناطق اصلی، دالان‌ها، مناطق حائل (حائل و گذار) و مناطق کاربری پایدار (Bennett and Mulongoy, 2006; Geneletti andvan Duren, 2008). در مناطق انتقالی و مناطق کاربری پایدار، ساخت‌وساز و کاربری پایدار برنامه‌ریزی و اجرا شده است (Bennett and Mulongoy, 2006). ماکسین و همکاران (2014) پیشنهاد کردند می‌توان از شبکه‌بندی کارکردی دوشاخه فضایی در PAها و شبکه‌های بوم‌شناسی صحبت کرد، که کارکردی اصلی‌اش محافظت و اتصال گوناگونی زیستی، PAها و چشم‌انداز است. کارکرد دوم و با اهمیت برابر ارتباط بین PAها و شبکه‌های بوم‌شناسی با ساکنان، گردشگران و کاربران دیگر فضا، و تدارک خدمات زیست‌محیطی برای رفع نیازهای‌شان است. این مطلب بدان معنی است که برخی مناطق در حوزه شبکه بوم‌شناسی می‌تواند شبکه حوزه‌های توسعه پایدار و ساخت مسکن، گردشگری و سایر فعالیت‌های مکمل را تشکیل دهد. منطقه‌بندی یکپارچه منطقه‌های محافظت شده (PAها)- منطقه‌بندی محافظت از میراث طبیعی و منطقه‌بندی کاربری زمین- به شکلی فزاینده به عنوان ابزاری استفاده می‌شود تا تقاضاهای اغلب متعارض برای تقویت محافظت از میراث ملی و منابع طبیعی، از یک سو، و بهبود کیفیت زندگی ساکنان محلی در PA و محیطش، از سوی دیگر، توجیه شود (Naughton-Treves et al., 2005). فرایند تصمیم‌گیری برای توسعه پایدار زمانی در برنامه‌ریزی شهری و فضایی شروع می‌شود که پایداری کاربری زمین برای اهداف متفاوت تعریف شود، به خصوص برای ساخت‌وساز پایدار در PA و محیط منطقه‌ای و بلافصلش. بنابراین، روابط و اتصالات بین مناطق محافظت میراث طبیعی و مناطق کاربری زمین در سطح PA یا شبکه بوم‌شناسی را می‌توان به شکلی کارآمد ارزیابی کرد و به واسطه فرایند برنامه‌ریزی فضایی یکپارچه کرد. بررسی منابع مرتبط و تحقیقاتِ در دسترس نشان داد نتیجه تحقیقاتی وجود ندارد که به موضوع ارزیابی و انتخاب زمین برای ساخت‌وساز پایدار در منطقه محافظت شده یا منطقه‌های دیگر بپردازد. فرایند برنامه‌ریزی فضایی با اهداف و منافع متعارض زیادی در کاربری زمین مواجه است. برطبق نظر دی لا بارا (1995)، برقراری مدل پایدار زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی که مشخص خواهد کرد آیا اهداف خاص از جمله ارزیابی پیشین، و در ادامه برقراری ضوابط و شاخص‌هایی برای تعریف پارامترهای پایداری برای زمین یا محل توجیه شده است یا خیر. ارزیابی پایداری کاربری زمین برای اهداف متفاوت یکی از ورودی‌های اصلی برای فرایند برنامه‌ریزی شهری و فضایی است. پیشرفت فناوری اطلاعات و رشته‌های علمی، از جمله سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS) و توسعه روش‌های MCDA (تحلیل تصمیم چند مقوله‌ای) برای برنامه‌ریزی شهری و فضایی، از حل مسائل برنامه‌ریزی پیچیده پشتیبانی خواهد کرد (Joerin et al., 2001). برطبق نظر همین نویسنده، برآورد پایداری کاربری زمین مشابه با انتخاب محلی مناسب برای فعالیت/هدف خاص است، اما هدفش فرق دارد زیرا بهترین بدیل را انتخاب نمی‌کند، بلکه شاخص پایداری را برای کل منطقه تعیین و ترسیم می‌کند. روش‌های MCDA برای مسئله ارزیابی پایداری کاربری زمین از دهه 1980 استفاده شده است (Antoine et al., 1997; Collins et al., 2001; Kiker et al., 2005; Kunwar et al., 2010; Sharifi et al., 2006;؛ و دیگران) تصویرسازی و احتمال محاسبات ریاضی مناسب برای رسیدن به نتایج ارزیابی معتبر برای پایداری زمین به وسیله نقشه پایداری با ادغام روش‌های MCDA و GIS حاصل شده است. ترکیب این روش‌ها برای حل مسائل پیچیده در ارزیابی و برنامه‌ریزی شهری ارتقا یافته است (Phua and Minowa, 2005)، همانطور که در تحقیق کاربری زمین در برنامه‌ریزی شهری مبتنی بر اجرای MCDA و GIS در لانژو صدق می‌کرد (Dai et al., 2001). سینز و توکولینی (1998) روش آستانه نهایی زیست‌محیطی را با نقشه‌های زیربنایی (لایه‌های GIS) ترکیب کردند تا مناسبت زمین برای توسعه را ارزیابی کنند. هال و همکاران (1992) و وانگ (1994) از روش‌های MCDA و نقشه‌های زیربنایی در GIS استفاده می‌کنند تا مناطق کاربری همگن زمین و میزان مناسبت زمین کشاورزی در هر منطقه را تعریف کنند. در رویکردی دیگر از ترکیب روش‌های AHP و GIS برای تعیین مناسبت زمین برای کشاورزی و جنگل‌کاری و برای ارزیابی چند سناریوی کاربری زمین برای این دو هدف استفاده می‌شود (Nyeko, 2012). رویکردی مشابه برای تعیین منطقه ناپیوسته جنگل و زمین کشاورزی پیرامون منطقه محافظت شده جنگل ملی ال یونکیو (جنگل بارانی در پورتو ریکو) برای محافظتش در برابر گسترش شهری استفاده شد (Lopez-Marrero et al., 2011). با ترکیب روش‌های MCDA و GIS، ایستمن و همکاران (1993) پایداری زمین را برای صنعت در کاتماندو ترسیم کرد. نویسندگان دیگر برای پایداری سکونت‌گاه برای گونه‌های تحت خطر (Pereira and Duckstein, 1993) ارزش قائل می‌شوند یا روش‌ها را با مدل‌سازی زیست‌محیطی ترکیب می‌کنند (Jankowski, 1995; Laaribi et al., 1996). ترکیب این روش‌ها نیز به شکلی فزاینده برای ارزیابی ادغام گزینه‌های برنامه‌ریزی در چشم‌انداز استفاده شد (Domingo-Santos et al., 2011; Hern_andez et al., 2004; Tassinari and Torreggiani, 2006). بسیاری از محققان از ترکیب روش‌های بالا برای تعیین پایداری سایت دفن زباله استفاده کرده‌اند (Cheng et al., 2003; Kontos et al., 2005; Nenkovi_c-Rizni_c, 2011a, 2011b; Zamorano and Molero, 2008؛ و سایرین). جوئرین و همکاران (2001) احتمال ترکیب روش‌های MCDA و GIS را برای تولید نقشه‌های مناسبت کاربری زمین برای مسکن، مبتنی بر مقوله‌های پیچیده و ارزیابی گزینه‌ها توسط ذینفعان نشان می‌دهند. جئونگ و همکاران (2013) فرایند سلسله‌مراتبی تحلیلی (AHP) و توزین افزودنی اجتماعی (SAW) را با GIS برای تعیین ارزش و ترسیم مناسبت کاربری برای ساخت‌وساز ساختمان‌های روستایی و ادغام آنها در مناطق جانبی هرواس، شهری در اکسترمادورا، اسپانیا ترکیب کردند. کامینو و همکاران (2016) MCDA را با روش میانگین وزنی مرتب، تحلیل ذینفع و GIS ترکیب کردند تا از برنامه‌ریزی زیست‌محیطی و بوم‌شناختی برای حوزه رودخانه پللیس در شمال غرب ایتالیا پشتیبانی کنند. جنلتی و وان دورن (2008) MCDA فضایی و ارزیابی چندهدفی را با GIS ترکیب کردند تا منطقه‌بندی پانوجیو-پالی دی اس، پارک طبیعی مارتینو در منطقه ترنتینو ایتالیا، را بهینه‌سازی کنند. هدف این تحقیق پیشنهاد و ارزیابی مدلی برای ارزیابی مناسبت زمین برای ساخت‌وساز پایدار در منطقه محافظت شده و پیرامونش است. این مدل را باید برای پشتیبانی از توسعه، ارزیابی و انتخاب گزینه‌های برنامه‌ریزی و پشتیبانی از تصمیم‌گیری برای برنامه‌ریزی در فرایند برنامه‌ریزی شهری و فضایی و همچنین برنامه‌ریزی بخشی- برنامه‌ریزی مدیریت مناطق محافظت‌شده و توسعه پایدار گردشگری، و در شرایط مقتضی، شکل‌های دیگر برنامه‌ریزی بخشی طراحی کرد. در این تحقیق، ارزیابی صرفاً شامل مجموعه عامل‌های طبیعی است که نقطه شروع ارزیابی عامل‌های اجتماعی و تکامل انسان است. رویکرد روش‌شناسی تحلیل تصمیم چند مقوله‌ای – MCDA در تشکیل این مدل استفاده شد و برای این تحقیق انطباق یافت؛ این رویکرد با فرایند سلسله‌مراتبی تحلیلی انطباق یافت- AHP و فرایند دلفی- DP، و برحسب سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) در چارچوب نرم‌افزار ArcGIS- تحلیل‌گر فضایی- پشتیبانی شد. این مدل برای موردکاوی پارک ملی کوهستان سارا و مقصد گردشگری در کوزوو اجرا شد. نتیجه این مدل نقشه ارزیابی یکپارچه پایداری کاربری زمین برای ساخت‌وساز پایدار در PA برای عامل طبیعی بود.